روس‌ها در دروس چه می‌کردند؟ /آبادانی این محله مدیون خاندان هدایت است

محله دروس در منطقه ۳ شهرداری تهران واقع شده است که از شمال با خیابان دولت و از جنوب با بلوار شهرزاد، از غرب به خیابان دکتر شریعتی و از شرق با احتشامیه و پاسداران همجوار است. محله دروس با رعایت اصول شهرسازی و در نظر گرفتن فضای سبز، در دهه۴۰ بصورت یک محله اعیان‌نشین و پر طرفدار شناخته شد.

در روس یا دره روس

محله دروس که همسایه محله احتشامیه است در قدیم دره کوچکی بود که ابتدا ساکنین آن را جمع کوچکی از ارامنه تشکیل می‌دادند که در آن به کشاورزی و دامداری اشتغال داشتند وبه آن «گروس» گفته می‌شد. نصرالله حدادی، تهران شناس، در باره محله دروس می‌گوید: «محله دروس بنا به نقل قولی به آن «دره روس» می‌گفتند که بنده این وجه تسمیه را قبول ندارم. شاید این روایت به دلیل تردد روس‌ها در باغات و وجود سفارت تابستانه روسیه در نزدیکی این محل یعنی در زرگنده باشد. در زمان پهلوی اول، نخست وزیر رضا شاه به نام مهدی‌قلی هدایت که همان مخبرالسلطنه بود مالک سه دانگ از زمین‌های این محدوده شد که بعدها بیشتر آنها را وقف کرد. موقوفات مهدی‌قلی هدایت در مرز محله دروس و احتشامیه قرار دارد و شامل بیمارستان، مسجد، حمام، مدرسه و کتابخانه می‌شود. هم اکنون نیز دفتر موقوفات هدایت برقرار است و نوه‌هایش آنجا را اداره می‌کنند.»

داریوش شهبازی، تهران پژوه، از دلیل نامگذاری دروس چنین می‌گوید: « در دوره رضاخان و همزمان با توسعه تهران، اراضی دروس هم با ورود خاندان مخبرالسلطنه هدایت در مسیر توسعه و آبادانی قرار گرفت. اما پیش از این اتفاق و در همان دورانی که دروس خالی از سکنه بود، مقامات روس‌ که در اراضی خوش‌ آب و هوای روستای زرگنده سکونت داشتند، از این اراضی هم به عنوان اقامتگاه تابستانه خود استفاده می‌کردند. اما به دلیل رفت و آمد روس‌ها، وزیرمختارها و سربازان‌ روس به این دره بود که اهالی آبادی‌های اطراف آن را دره منسوب به روس یا «دره‌ روس» نامیدند. به تدریج اما این نام به دلیل کثرت استعمال، در میان عامه به «دروس» تغییر کرد و تا امروز هم به همین نام شناخته می‌شود.»

روایت دوم از اهالی محله نقل می‌شود که به داستان بمباران محله دروس در جنگ جهانی دوم برمی‌گردد؛ زمانی که در نزدیکی دروس کارخانه اسلحه‌سازی وجود داشت و روس‌ها تصور کردند ایران از این کارخانه به حکومت هیلتر و آلمان نازی اسلحه می‌فروشد. به همین دلیل آنجا را بمباران کردند که باعث شد قسمتی از آثار تاریخی در سلطنت‌آباد و اطراف آن ویران شود. بنا به همین قصه، به این منطقه «در روس» گفتند که به مرور زمان به دروس تغییر یافت.

مخبرالسلطنه که بود؟

مهدی‌قلی هدایت، ملقب به مخبرالسلطنه (۱۲۴۳- ۱۳۳۴ ) از رجال عصر قاجار و پهلوی و در مقاطع مختلف متصدی مناصب مختلفی از جمله حکومت آذربایجان و فارس، نمایندگی مجلس در صدر مشروطه، وزارت علوم، وزارت فواید عامه، وزارت عدلیه، ریاست دیوان تمیز (دیوان عالی کشور) و بالاخره نخست‌وزیر ایران در دوره رضاشاه پهلوی بود. او نوه رضاقلی خان هدایت مازندرانی بود.

هدایت فردی ادیب و سخندان، با تسلطی ممتاز به زبان و ادبیات فارسی، عربی، آلمانی بوده و تا حدی فرانسوی و انگلیسی می‌دانست. همچنین در فن گراوورسازی و کلیشه‌سازی سررشته داشت، به علم موسیقی علاقه بسیار می‌ورزید و کتابی نیز در زمینهٔ نت‌نویسی دستگاه‌های موسیقی ایرانی بر جای گذارد که نخستین نمونه در نوع خود است. در ریاضیات، هیئت، فلسفه و اصول تعلیم و تربیت نیز نوشته‌های متعددی دارد.

مهدی‌قلی هدایت در زمرهٔ رجال ناصری است که حوادث زندگی خود و اتفاقات کشور را به صورتی منظم یادداشت کرده، و این نوشتارها امروزه در قالب کتاب‌های متعدد یکی از منابع تاریخ معاصر است. مهم‌ترین اثر او در این زمینه کتاب خاطرات و خطرات است.

هدایت قریب پنجاه سال و در عصر پنج پادشاه، گاه در مقام استانداری و وکالت، گاه در مقام وزارت و صدارت، در صحنه سیاسی ایران بازیگری داشت و از مهره‌های اساسی تاریخ معاصر به‌شمار می‌رود.

قتل شیخ خزعل در محله دروس

در محله دروس یک حادثه تاریخی دیگر اتفاق افتاد که در اذهان مردم محله بجا مانده است. ماجرا به حاکم خوزستان و شورشی زمان قاجار مرتبط است. بعد از به قدرت رسیدن رضا شاه، شیخ خزعل مورد غضب رضاخان میرپنج قرار گرفت و او را غاصب خواند. علیرغم حمایت انگلیسی‌ها در جنوب از وی، رضا شاه دستور دستگیری او را صادر کرد. شیخ خزعل پس از دستگیری به تهران منتقل شد و در محله دروس باغ فخرالسلطنه تحت نظارت و تبعید بود تا اینکه در سال ۱۳۱۵ بعد از ۱۱ سال تبعید، به دست ماموران شهربانی کشته شد. هنوز هم سالمندان محله دروس این حادثه را به خاطر دارند.

نامداران محله احتشامیه و دروس

محله دروس به دلیل آب و هوای خوش محل سکونت بسیاری از بزرگان سیاست و هنر و ادبیات ایران بود از جمله: ابراهیم گلستان داستان‌نویس و کارگردان، بیژن جلالی شاعر و خواهرزاده صادق هدایت، صادق چوبک داستان نویس بوشهری، فروغ فرخزاد که می‌گویند مدت کوتاهی در این محله زندگی کرد، حسنعلی منصور نخست وزیر و سیاستمدار که ترور شد.

منبع: همشهری