میراث جهانی ایران در معرض خطر فرونشست و زلزله

ایران با میراث تاریخی عمیق به‌شدت مستعد خطرات طبیعی، به ویژه زلزله، نیز هست. نزدیکی بسیاری از مکان‌های میراث فرهنگی ایران به مناطق فعال خطرات طبیعی، تهدیدی مداوم برای این گنجینه‌های غیرقابل جایگزین ایجاد می‌کند.

ایران با تهدید جدی زلزله و سیل مواجه است که باعث فرسایش شدید، تضعیف پایه‌ها و فروپاشی بناهای تاریخی می‌شود. این موارد که اغلب اثرات ثانویه زلزله یا باران‌های شدید هستند، می‌توانند مکان‌ها را دفن یا بی‌ثبات کنند، به ویژه مکان‌هایی که در دامنه تپه‌ها یا مناطق کوهستانی ساخته شده‌اند.

ارگ بم در استان کرمان در زلزله ۵ دیماه ۱۳۸۲ بم حدود ۷۰ درصد تخریب شد. ارگ بم بزرگ‌ترین سازه خشتی جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو است و از آن زمان تاکنون در «لیست در معرض خطر» قرار دارد و تلاش‌های گسترده‌ای برای مرمت آن در حال انجام است.

تخت‌جمشید در کنار دشت مرودشت در استان فارس همچنان در برابر لرزش شدید زمین بسیار آسیب‌پذیر است. حتی یک نظریه در حد پیش فرض همچنان وجود دارد که دلیل اصلی تخریب تخت‌جمشید را زمین‌لرزه‌ای همزمان یا بلافاصله پس از آتش‌سوزی ۳۳۰ قبل از میلاد می‌داند.

یک زلزله بزرگ امروز می‌تواند ستون‌های نمادین را سرنگون کند. میدان نقش جهان اصفهان، مکان ثبت شده در یونسکو، با شاهکارهایی مانند مسجد شاه، مسجد شیخ لطف‌الله و کاخ عالی‌قاپو و بازار احاطه شده است. این ساختمان‌ها، با مناره‌های بلند، گنبدهای بزرگ و کاشی‌کاری در برابر زمین‌لرزه‌ها بسیار آسیب‌پذیر هستند.

محدوده تاریخی اصفهان در معرض آسیب ناشی از فرونشست زمین

از سوی دیگر محدوده تاریخی اصفهان امروزه بسیار در معرض آسیب ناشی از فرونشست زمین است. یزد به عنوان یک «شهر کویری» ثبت شده در فهرست یونسکو، یک میراث زنده است. بادگیرهای معروف آن، شهر قدیمی خشتی و سامانه‌های قنات، همگی در معرض خطر هستند.

سیل‌های ناگهانی در کویر می‌توانند پایه سازه‌ها را فرسایش دهند و توفان‌های شن دایما ساختمان‌ها را در معرض هوازدگی قرار می‌دهند. بازار تاریخی تبریز به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین بازارهای سرپوشیده جهان و ثبت شده در فهرست یونسکو، در شهری با بیشترین زمین‌لرزه‌های تاریخی ایران قرار گرفته و تبریز چندین‌بار در طول تاریخ توسط زلزله ویران شده است.

زلزله ۱۷۲۱ تبریز فاجعه‌بار بود که با بزرگای تخمینی ۷.۷ موجب ویرانی تقریبا کامل شهر شد. مسجد کبود شاهکار نمادین قرن پانزدهم تقریبا به‌طور کامل ویران شد. کاشی‌های آبی معروف آن خرد شدند و گنبد آن فرو ریخت. بخش عمده‌ای از ارگ تبریز آسیب‌های شدیدی دید.

بازارها، مساجد و حمام‌های عمومی با فروپاشی تقریبا کامل زیرساخت‌های شهر، از جمله بناهای تاریخی بی‌شمار، مدارس علمیه و کاروانسراهای موجود در مجموعه بازار بزرگ تخریب شدند. در زلزله ۱۷۸۰ تبریز که تنها ۵۹ سال پس از زلزله ۱۷۲۱ رخ داد، بسیاری از بناهای بازمانده از زلزله قبل که ضعیف شده بودند، کاملا تخریب شدند. مسجد کبود خسارات بیشتری متحمل شد.

زلزله نه تنها ساختمان‌ها، بلکه بافت شهری را نیز ویران کرد. بازسازی شهر بر روی آوار لایه‌های قدیمی و مدفون زلزله‌های ۱۷۲۱ و ۱۷۸۰ صورت گرفت. این امر کار باستان‌شناسی را پیچیده می‌کند و به این معنی است که بسیاری از لایه‌های قدیمی‌تر هنوز غیرقابل دسترسی هستند.

در نزدیکی زنجان، گنبد سلطانیه در فهرست میراث جهانی یونسکو، قدیمی‌ترین گنبد دو پوسته جهان، شاهکاری از معماری ایلخانی است. این بنا در نزدیکی کانون دو زمین‌لرزه باستانی ۲۳۰۰ و ۱۵۰۰ سال قبل در نزدیکی معدن نمک چهرآباد استان زنجان است. 

تقویت سازه‌ها با تقویت‌کننده‌های پنهان برای کمک به آن‌ها در مقاومت در برابر لرزش و نصب لرزه‌نگارها و سیستم‌های نظارت بر سلامت سازه برای ردیابی ارتعاشات و حرکت، مدل‌سازی دیجیتال سه‌بعدی دقیق برای بهره‌برداری در مرمت و تدوین برنامه‌های واکنش اضطراری خاص برای سایت‌های میراث بزرگ از فوری‌ترین فعالیت‌هایی است که باید در حوزه حفظ میراث انجام شود. 

میراث فرهنگی غنی ایران همراه با زمین‌شناسی ناپایدار آن موجب شده تا مهم‌ترین مکان‌های میراث فرهنگی ایران عمدتا با سوانح و بلایای تاریخی، چه طبیعی و چه انسانی، تخریب شوند.

تخت جمشید با فاجعه تخریب عمدی آتش‌سوزی در تجاوز اسکندر مقدونی در ۳۳۰ پیش از میلاد تخریب شد چنان‌که سازه‌های چوبی درون کاخ‌های سنگی باشکوه، از جمله کاخ آپادانا و خزانه‌داری سوخت. گرما آنقدر شدید بود که ستون‌ها و نقش برجسته‌های سنگی عظیم را ترک داد. این مکان به ویرانه تبدیل شد و هرگز شکوه سابق خود را بازنگرداند و به عنوان اسکلتی باشکوه از آنچه زمانی قلب یک ابرقدرت باستانی بود، باقی ماند.

شهر ری در تهاجم‌ها و زلزله‌های متعدد چند بار به‌طور کامل ویران شد. ری از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین شهرهای جهان، پایتخت اصلی مادها و شهری مهم در طول دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی بود. این شهر مرکز زرتشتیان و اوایل دوران اسلامی محل سکونت چهره‌هایی مانند هارون‌الرشید و طغرل سلجوقی بود. زمین‌لرزه بزرگ ۳۱۲ ق. م و همچنین زلزله‌های ۶۵۵.۸۵۶، ۸۶۴ و ۱۳۸۴ هجری قمری موجب ویرانی ری شدند.

در سال ۱۲۲۰ میلادی سپاه متجاوز چنگیزخان مغول شهر را به کلی ویران کرد، جمعیت آن را قتل عام کرد و ساختمان‌های آن را با خاک یکسان کرد. تهران به عنوان شهری در حال توسعه در زمان شاه طهماسب صفوی بر روی ویرانه‌های ری گسترش یافت. امروزه، تنها چند بنای پراکنده مانند برج طغرل و تپه چشمه‌علی باقی مانده‌اند. 

فرونشست زمین فاجعه‌ای کندتر و بطئی است که به دلیل پمپاژ آب زیرزمینی موجب فرونشست در دشت‌های مختلف ایران شده و این امر باعث ایجاد فشار بسیار زیاد بر بناهای تاریخی شده که منجر به ترک‌های عمیق و منتشر شونده، قوس‌های ناهم‌تراز و شکست سازه‌ای شده است.

ریزش حفره‌های زیرزمینی نیز منجر به فروچاله‌ها می‌شود که اغلب از قنات‌های خشک شده یا سفره‌های آب زیرزمینی بیش از حد پمپاژ شده ناشی می‌شود. با فرونشست زمین، سطح آب پایین می‌رود که برای پی‌های سنتی که اغلب بر روی شمع‌های چوبی ساخته شده‌اند و برای جلوگیری از پوسیدگی باید مرطوب بمانند، فاجعه‌بار است.

اصفهان با سرعت نگران‌کننده‌ای بیش از ۲۰ سانتی‌متر در سال در برخی مناطق شمال شهر در حال فرونشست است. این امر مستقیما و به تدریج بر پل‌های نمادین خواجو و سی و سه پل اثر می‌گذارد. ترک‌ها در حال گسترش هستند و پایه‌ها تحت فشار زیادی قرار دارند. میدان معروف نقش‌جهان نیز به دلیل جابه‌جایی زمین، شاهد ترک خوردن بناهای تاریخی اطراف خود است.

در استان فارس تصاویر ماهواره‌ای و بررسی‌ها نشان می‌دهد که کل دشت مرودشت، محل قرارگیری تخت جمشید و نقش رستم، در حال فرونشست است. این امر تهدیدی مستقیم برای تمامیت ساختاری این سکوها و مقبره‌های سنگی باستانی ایجاد می‌کند. مکانی که در اثر فرونشست ضعیف شده است در برابر آسیب زلزله بسیار آسیب‌پذیرتر خواهد بود.

منبع: عصر ایران