وداع مجازی

مراسم تشییع و ترحیم آنلاین می‌شود؛ این خبری است که چهارشنبه هفته گذشته «عبدالرحیم کرکه آبادی»، مدیرکل دفتر شهردار تهران اعلام کرد و از راه‌اندازی اپلیکیشن آنلاین برای آخرین وداع با سفرکردگان به سرای ابدی و تسلی به بازماندگان خبر داد.

او این اقدام را در راستای هوشمندکردن شهر تهران و با نیت کاهش ترافیک دانست و گفت: «در قالب این اپلیکیشن، افرادی که مایل به حضور در مراسم هستند، می‌توانند به شکل آنلاین در جریان مراسم قرار گیرند و همدردی خود را با خانواده‌های عزادار نشان دهند و درواقع از طریق ظاهرشدن عکس فرد روی صفحه نمایشگر، حضور مجازی او در مراسم اعلام می‌شود.»

واکنش‌ها به این ماجرا برای کسانی که این تجربه را پشت سر گذاشته‌اند و خبر مرگ عزیزی را در غربت شنیده‌اند، متفاوت از برخورد ساکنان تهران یا مدیران شهری است. شرکت در مراسم عزاداری به صورت آنلاین، اگرچه برای گروهی به طنز می‌ماند، اما گروه دیگر آن را سرنوشت محتوم دنیای مدرن می‌دانند.

می‌خواهیم استفاده از فناوری در مدیریت بهشت ‌زهرا را افزایش دهیم
مدت‌هاست که خدمات آنلاین بخش جدایی‌ناپذیر زندگی شهروندان در پایتخت و کلانشهرهای ایران شده و به مناطق محروم‌تر هم رسیده است. حالا شهروندان از طریق برنامه‌های مختلف شادی‌های خود را به اشتراک می‌گذراند، آنلاین خرید می‌کنند، تاکسی اینترنتی سوار می‌شوند و... اما شرکت در مراسم تشییع و ابراز غم از طریق فضای مجازی، موضوع جدیدی است.

مدیرعامل سازمان بهشت زهرا اما معتقد است که مردم تهران از این برنامه استقبال خواهند کرد. «سعید خال» که پیش از این مسئولیت‌های متفاوتی را در سازمان بهشت ‌زهرا تجربه کرده در توضیح بیشتر به «شهروند» می‌گوید: «اعتقاد داریم که استفاده از فناوری در اداره آرامستان می‌تواند مشکل مردم را حل کند و برنامه این است که هرچه بیشتر از فناوری در این زمینه استفاده شود. مردم هم از این برنامه‌ها استقبال خواهند کرد.» او البته زمان راه‌اندازی چنین برنامه‌ای را اوایل ‌سال آینده می‌داند: «این طرح فعلا در مرحله مطالعاتی است.

این موضوع یک کار مطالعاتی برای ‌سال آینده است و تلاش بر این است که برنامه جامع و کاملی طراحی شود.» خال درباره خدمات این برنامه هم می‌گوید: «شرکت در مراسم ترحیم و تشییع به صورت آنلاین، یک بخش از این طرح است و این برنامه بخش‌های متعددی خواهد داشت.

در قالب این برنامه، خدماتی مثل خرید قبر، زیارت مجازی و... هم ارایه خواهد شد.» آن‌طور که مدیرعامل سازمان بهشت ‌زهرا می‌گوید در ‌سال پیش‌رو امکان شرکت آنلاین در مراسم ترحیم فراهم خواهد شد که باید منتظر واکنش عملی شهروندان به این برنامه بمانیم.

عزاداری آنلاین شوخی با غم است
«آخرین‌بار سه‌سال پیش همدیگر را در ترکیه دیده‌ بودیم؛ پیر، فرتوت و خمیده شده بود. می‌دانستم که حالش خوب نیست اما هیچ‌کس فکرش را نمی‌کرد به این زودی برود. یک روز صبح که بیدار شدم با دنیایی از پیام همدری و تسلیت از خانواده و فامیل روبه‌رو شدم. مادرم مرده بود و من حتی نمی‌دانستم چطور عزاداری کنم»؛ این روایت امید ۳۶ ساله از شنیدن خبر مرگ مادرش در آلمان است.

او ۹‌سال پیش از ایران مهاجرت کرد و آن‌طور که خودش می‌گوید هنگام مهاجرت فرصت فکر‌کردن به همه مسائل را نداشت تا این‌که گذر زمان حوادثی را مثل سیلی به صورتش، با واقعیت مهاجرت روبه‌رو کرد. خانواده امید در روزهای ابتدایی پس از مرگ مادرش، برایش ویدیو می‌فرستادند یا هنگام تشییع از طریق شبکه‌های پیام‌رسان تصویری، او را در جریان مراسم قرار می‌دادند، هرچند که او این برخورد با مرگ عزیزان را طنز تلخ روزگار می‌داند: «من مرگ پدرم را در جوانی دیده بودم. حضور فامیل و آشنا در مراسم تشییع و تشریفات روزهای اول، باعث می‌شود که توجه از غم اصلی تا اندازه‌ای منحرف شود، انگار که غم تقسیم شود اما در رفتن مادرم همه‌چیز برعکس بود.

در عمق غم، از وضع خودم و این ارتباطات ویدیویی خنده‌ام می‌گرفت و احساس می‌کردم این کارها شوخی با غم است هرچند که اندوه و درد به قوت خودش باقی بود.» امید می‌گوید که این پیام‌رسان‌ها و برنامه‌ها کمکی به او نکردند، اما این بی‌تاثیری را قاعده کلی نمی‌داند: «الان کسانی را می‌بینیم که آنلاین شادی می‌کنند، آنلاین میهمانی می‌روند، آنلاین عاشق می‌شوند و جدا می‌شوند و احتمالا بتوانند آنلاین هم غم بخورند، من که نتوانستم و کنار نیامدم.» در تهران اما نگاه‌ها متنوع و متفاوت است. جوان دستفروشی کنار مترو می‌گوید: «با مرگ که دیگر شوخی نداریم. مثلا چه کاری مهمتر از یک روز بهشت ‌زهرا رفتن داریم که بخواهیم آنلاین در مراسم شرکت کنیم. به نظرم تلگرام و این برنامه‌ها خوب است اما نه برای همه‌چیزو هر کار.»

فضای مجازی برخی سنت‌ها را کم‌ارزش می‌کند
«حسین ایمانی جاجرمی» جامعه‌شناس و پژوهشگر امور اجتماعی، بررسی این طرح‌ و برنامه را نیازمند نگاه از جنبه‌های متفاوت می‌داند و معتقد است که مراسم عزاداری و حتی آرامستان بهشت زهرا نیازمند بازنگری است. او درباره یکی از اهداف این برنامه یعنی کاهش ترافیک در محدوده‌های منتهی به بهشت زهرا به «شهروند» می‌گوید: «در این‌که رسیدن به بهشت‌ زهرا تبدیل به معضلی برای مردم تهران شده شکی نیست اما راه‌حل نیازمند بررسی اساسی است. یکی از راه‌ حل‌های ترافیک رفتن به سمت قبرستان‌های محله‌ای است.

شاید یکی از مشکلات ما این است که قبرستان‌های محله‌ای را در تهران تعطیل کردیم و یک قبرستان بزرگ درست کردیم که همه باید از هر سمت شهر به آن‌جا بروند. گورستان محله‌ای به هویت محله‌ای و ماندگاری انسان‌ها کمک می‌کند. ایده بهشت زهرا مربوط به دهه ۴۰ و برای جمعیت آن ‌سال است که نشان می‌دهد مدیریت شهری در این سال‌ها عقب مانده است. الان به وضوح می‌بینیم که مردم هنگام مراسم تشییع تا چه اندازه اذیت می‌شوند.»

او می‌گوید که ایده عزاداری آنلاین در برخی کشورهای دنیا الان استفاده می‌شود و متناسب با آن فرهنگ‌ها توانسته کمکی به مردم هم داشته باشد: «مسأله دیگر توان و پتانسیل فضای مجازی است که می‌توان از آن استفاده کرد. این عزاداری آنلاین در دنیا هم وجود دارد و الان استفاده می‌شود؛ برای ادای احترام و ابراز همدردی چنین برنامه‌هایی الان وجود دارد.» این‌که تا چه اندازه این برنامه می‌تواند با فرهنگ و سنت عزاداری در ایران همراه شود، سوال دیگری است که ایمانی‌جاجرمی درباره آن توضیح می‌دهد: «با یک نگاه انتقادی هم می‌توان گفت فضای مجازی برخی سنت‌ها را کم‌ارزش می‌کند. کارکرد مراسم عزاداری همدردی به کمک روابط مستقیم انسانی است و هیچ ‌چیز جای روابط انسانی را نمی‌گیرد. این موضوع می‌تواند به نحوی فرار از مسئولیت انسانی باشد و قلب واقعیت کند.

مثل این پیام‌های تبریک که می‌خواهد جای صحبت را بگیرد. منظور این است که این موارد می‌خواهد یک وظیفه انسانی را به یک تکلیف مکانیکی تبدیل کند که شاید این مراسم را از کارکرد اصلی خود خارج کند.» اما در سال‌های گذشته و با گسترش استفاده از فضای مجازی و برنامه‌های آنلاین، بسیاری از سنت‌ها دچار تغییر و تحول شده که آيین عزاداری هم می‌تواند دچار تغییر شود؛ ایمانی‌جاجرمی با اشاره به این موضوع، توضیح می‌دهد: «مراسم‌ها هم محکوم به تغییر است و نیاز به تعریف مجدد دارد.

در برخی مناطق عشایری، بزرگان مراسم پرآب‌ و تاب را کوچک کردند که در شهر هم این تغییرات باید اتفاق بیفتد.» این جامعه‌شناس شهری البته معتقد است که راه‌اندازی چنین برنامه‌های باید بر عهده جوانان و شرکت‌های فعال در زمینه استارت‌آپ باشد و شهرداری بهتر است به مسئولیت‌ها اصلی خود بپردازد: «بحث آنلاین را خانواده متوفا هم می‌تواند انجام دهد و نیاز به ورود شهرداری نیست.

شهرداری مسئولیت‌های خود را به درستی انجام دهد. باید از این تفکر که یک آرامستان برای این شهر وجود داشته باشد، خارج شد. ساده‌ترین کار این است که در چهار بخش شهر گورستان‌هایی طراحی شود که شاید چون به مسأله مرگ برمی‌گردد، خیلی از مدیران علاقه‌ای به برنامه‌دادن در این زمینه ندارند. الان ظرفیت بهشت زهرا پر است و تهران تبدیل شده است به شهری که زندگان و مردگان آن در رنج و عذابند. شهرهای جدید اطراف تهران یا قبرستان ندارد یا این‌که افراد حاضر نیستند مردگان خود را آن‌جا دفن کنند و همه به سمت بهشت ‌زهرا می‌آیند.»

در کنار این واکنش‌ها، به ‌نظر می‌رسد، در ماه‌های ابتدایی ‌سال ۹۷، برنامه ترحیم و تشییع آنلاین به مرحله عملی خواهد رسید و فعلا باید منتظر تاثیرات این برنامه ماند؛ این‌که چنین برنامه‌هايی تا چه اندازه به حل مشکلات کمک خواهند کرد و تا چه اندازه زندگی را به سمت مکانیکی‌شدن پیش خواهند برد.