تهران، یک هفته بدون آلودگی

پرونده بوی نامطبوع در شهر تهران ظاهرا برای دومین سال پیاپی وارد بایگانی اتاق مدیران مسوول شهر تهران شده است؛ اما دو اتفاق جدید طی هفته گذشته در پایتخت سبب شد ناشر اصلی آلودگی بودار شناسایی شود. طی هفته گذشته دو اتفاق مرتبط با کیفیت هوای پایتخت رخ داد که یکی از اتفاق‌ها آماری و دیگری زیست‌محیطی بود.

در جریان اتفاق آماری اخیر، اطلاعاتی توسط شهرداری تهران از بازیگران کلیدی آلودگی هوا منتشر شد و در اتفاق دوم نیز، کیفیت هوای پایتخت به‌رغم سردتر شدن و پایدارتر شدن شرایط جوی، کاملا از وضعیت «ناسالم» به سمت برقراری شرایط «سالم» بهبود پیدا کرد.

برآیند این آمار‌های جدید و شیفت محسوس شاخص کیفیت هوا از ناسالم به سالم، مشخص می‌کند طی یک ماه و نیم گذشته آنچه بحران آلودگی ناشی از ذرات معلق و گاز‌های آلاینده را برای پایتخت‌نشینان رقم زد، بیش از اینکه ناشی از متهم همیشگی آلودگی یعنی رفت و آمد وسایل نقلیه سبک باشد، به صنایع و نیروگاه‌های مستقر در اطراف تهران و استان‌های مجاور پایتخت بازمی‌گردد.

طی همه سال‌های گذشته، دست‌کم از سال ۹۰ تاکنون وسایل نقلیه شخصی به‌عنوان بازیگر اصلی آلودگی هوا معرفی شده بودند که البته اطلاعات شهرداری تهران و سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز این موضوع را تایید می‌کرد. در اوایل دهه ۹۰ اعلام شده بود حدود ۸۰ درصد از ذرات معلق منتشر‌شده در هوای تهران از وسایل نقلیه سبک و سنگین منتشر می‌شده که سهم خودرو‌های سبک شخصی در این بین حدود ۵۰ درصد ارزیابی می‌شد.

اما بر اساس اطلاعات جدید شهرداری تهران، سهم کلی انواع خودرو‌ها به‌عنوان منابع آلاینده متحرک به ۵۰ درصد کاهش یافته و در این بین سهم سواری‌های شخصی به ۱۴ درصد افت کرده است. به عبارت دیگر خودرو‌ها و وسایل نقلیه شخصی بر اساس این اطلاعات، دیگر آلوده‌کننده اصلی آسمان پایتخت محسوب نمی‌شوند.

اما اکنون این پرسش به‌وجود می‌آید که در سال ۹۸ نقش اصلی آلودگی هرساله هوا در پاییز و زمستان را چه کسی بازی کرده است. اطلاعات آماری نشان می‌دهد صنایع (کارخانه‌های فعال در حاشیه جنوبی شهر تهران و شهر‌های اطراف)، پالایشگاه‌های نزدیک شهر و نیز نیروگاه‌ها نقش اصلی انتشار آلاینده‌ها را داشته‌اند و این رتبه دیگر به خودرو‌های شخصی تعلق ندارد.

بر اساس اتفاق آماری اخیر که در نتیجه انتشار داده‌های جدید از درون شهرداری تهران رخ داده، سهم خودرو‌های سنگین در آلودگی هوا ۳۰ درصد، سهم سواری‌ها ۱۴ درصد و سهم موتورسیکلت‌ها ۱۰ درصد اعلام شده است. این در حالی است که سهم صنایع و کارخانه‌ها، نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها به ترتیب ۱۸، ۱۲ و ۴ درصد اعلام شده است.

به این ترتیب صنایع، نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها در مجموع عامل انتشار ۳۴ درصد از آلاینده‌ها در آسمان تهران معرفی شده‌اند که به مراتب از سهم ۱۴ درصدی خودرو‌های سواری بیشتر است. نکته قابل‌توجه این است که سهم صنایع در انتشار آلاینده‌ها در اوایل دهه ۹۰ حدود ۷ درصد محاسبه شده بود و این یعنی این سهم طی سال‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته است.

به این ترتیب منابع آلاینده ثابت شامل نیروگاه‌های واقع در استان‌های اطراف تهران، کارخانه‌های نیمه جنوبی شهر و شهر‌های اطراف استان تهران و نیز پالایشگاه‌های فعال در این محدوده، در مسابقه آلوده کردن آسمان پایتخت نه‌تن‌ها از خودرو‌های سواری، بلکه حتی از خودرو‌های سنگین نیز که سهمشان در انتشار آلودگی ۳۰ درصد ارزیابی شده، پیشی گرفته‌اند.

از آنجا که در گزارش‌های قدیمی منتشر‌شده درباره آلودگی هوای تهران، برخی از منابع همچون نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها به تفکیک لحاظ نمی‌شدند، بنابراین این منابع هرگز به‌طور کامل زیر ذره‌بین دستگاه‌های متولی کنترل آلودگی و حفظ کیفیت زیستی تهران در سطح قابل‌قبول، قرار نگرفته بود. اما اکنون براساس اطلاعات آماری جدید شهرداری، نقش اصلی آلودگی هوا به منابع ثابت مذکور واگذار شده است.

کارخانه‌ها، نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها به دلیل نوع سوختی که عمدتا استفاده می‌کنند، علاوه بر انتشار آلاینده‌های هوا، یکی از متهمان انتشار بوی نامطبوعی که تهرانی‌ها در آذر و دی دست‌کم در سه نوبت در سطح شهر استشمام کردند، معرفی شدند.

در این بین روز‌هایی که بوی بد در تهران استشمام می‌شد، هوای تهران نیز آلوده بود و این موضوع نشان می‌دهد آلودگی بدبوی تهران می‌تواند بیش از هر چیز به گاز‌های منتشرشده از سوزاندن سوخت‌های فسیلی در همان منابع سه‌گانه ثابت بازگردد.

از آنجا که سوخت‌های مورد استفاده در عمده صنایع، نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها، گازوئیل و مازوت بوده که هر دو مشتقات گاز گوگرد را در هوا منتشر می‌کند و بررسی‌های اولیه استانداری از منشأ بو نیز به صراحت نشان داد بوی نامطبوع در تهران همان بوی مشتقات گاز گوگرد است، بنابراین اکنون می‌توان منشأ بوی بد تهران را نیز به همین آلاینده‌های هوا نسبت داد.

علاوه بر شناسایی آماری ناشر بوی بد در تهران، اطلاعات رسمی شهرداری تهران مشخص می‌کند یک نیروگاه بزرگ در استان غربی مجاور پایتخت نیز سهم بسزایی در آلودگی هوای تهران دارد و به همان نسبت می‌توان به نقش این نیروگاه در انتشار بوی نامطبوع در تهران نیز اشاره کرد.

گفته می‌شود سوخت این نیروگاه در ایام سرد سال از گاز به گازوئیل تغییر پیدا می‌کند و همین موضوع سبب می‌شود سوزاندن این سوخت، عامل گسیل آلاینده‌های زیادی به شهر تهران باشد. در اواخر آذرماه امسال که شاخص کیفیت هوای تهران به شرایط «اضطرار» رسید، گزارش‌ها نشان داد یکی از کارخانه‌های واقع در جنوب تهران، بدون اطلاع استانداری از سوخت مازوت برای فعالیت خود استفاده می‌کرده و بعد از مطلع شدن مسوولان دولتی ناظر بر شهر تهران، از مصرف این سوخت جلوگیری شد و آن کارخانه، گاز شهری را جایگزین کرد.

محل استقرار این کارخانه در منطقه‌ای واقع در جنوب تهران است که حداقل در سه بار انتشار بوی بد در تهران طی یکی دو ماه گذشته، آغازگر شیوع و نشر بوی بد معرفی شده است و در عین حال نمایشگر‌های شرکت کنترل کیفیت هوا در این منطقه نیز افزایش غلظت دی‌اکسید گوگرد را از ساعتی پیش از انتشار بوی بد در این محدوده ثبت کردند.

در حال حاضر آمار‌های جدید از آلودگی هوا مشخص می‌کند انتشار بوی بد در تهران امسال توام با برقراری شرایط اضطرار بوده و نقش منابع ثابت در آلودگی هوا نیز پررنگ‌تر از سال‌های گذشته بوده است؛ بنابراین همزمانی انتشار آلاینده‌ها و بوی بد در تهران در سال ۹۸ مهر تایید دیگری بر یافته‌های آماری معرف منشأ بوی نامطبوع در تهران است.

در واقع منطقه ۲۰ در جنوب تهران به دلیل مجاورت با کارخانه‌های مازوت‌سوز، هم با افزایش غلظت گاز گوگرد و هم با افزایش غلظت ذرات معلق در روز‌های آلوده مواجه بوده و فرضیه انتقال بوی مشتقات گوگرد به وسیله باد به دیگر نقاط تهران در روز‌های بدبوی تهران، به شکل کاملا قوی مطرح می‌شود.

یافته‌های به‌دست آمده از این بررسی و در عین حال مطالعاتی که زمستان سال گذشته توسط اداره کل محیط زیست شهرداری تهران انجام شد، نشان می‌دهد «تنزل کیفیت بنزین و انتشار گاز دی‌اکسید گوگرد به میزان بالا ناشی از سوختن آن»، «تغییر جهت باد غربی- جنوبی به حالت عکس»، «دفن و بازیافت زباله در جنوب شهر»، «نشر فاضلاب از شبکه جمع‌آوری و انتقال فاضلاب شهری»، «متصاعدشدن گاز‌ها از کوه آتشفشانی دماوند»، «نشر گاز مرکاپتان از شبکه گاز شهری»، «وارونگی هوا» و همچنین «تنش در لایه‌های زیرین زمین تحت تاثیر فعالیت گسل‌ها» هشت گمانه‌ای است که تاکنون از سوی کارشناسان معتبر به‌عنوان مطالعات اولیه قابل استناد درباره منشأ احتمالی بوی نامطبوع تهران اعلام شده است، اما در این بین امسال مسوولان استانداری به صراحت از مشابهت بوی منتشر شده در هوا با مشتقات گاز گوگرد سخن گفتند.

به این ترتیب البته اگر پرونده شناسایی منشأ انتشار بوی بد از بایگانی دستگاه‌های دولتی بررسی‌کننده این پرونده خارج شود، شناسایی آماری جدید می‌تواند در تایید رسمی منابع ثابت انتشار بوی بد در تهران مورد تایید رسمی قرار بگیرد. سه هفته پیش که آخرین نوبت انتشار بوی بد در تهران بود، استانداری اعلام کرد ظرف ۱۰ روز پرونده تحقیق درباره عامل یا عاملان انتشار بو توسط متولیان امر به سرانجام خواهد رسید، اما همچنان اخبار رسمی در این رابطه اعلام نشده است.

پیام هفته بدون آلودگی در پایتخت

علاوه بر رخداد آماری اخیر، یک اتفاق زیست‌محیطی نیز در روز‌های اخیر پایتخت رقم خورده که به تایید این شناسایی آماری کمک می‌کند. این اتفاق بهبود کیفیت هوا به شکل پیوسته بدون تغییرات جوی قابل‌توجه یا تغییر در سبک آمد و شد خودرو‌ها از اوایل هفته گذشته تا دیروز (سه‌شنبه ۱۷ دی‌ماه) در تهران بوده است.

طی یک هفته منتهی به سه‌شنبه هفته جاری، با وجود اینکه میانگین دمای تهران دست‌کم ۲ درجه سردتر شده و سکون هوا و نبود باد موثر نسبت به روز‌های آلوده هفته اول دی‌ماه و انتهای آذر بیشتر بود و در نتیجه انتظار می‌رفت شدت وارونگی هوا تحت تاثیر وضعیت این دو متغیر جوی در اغلب روز‌های این هفته بیشتر شود، شاخص کیفیت هوا برای کل یک هفته اخیر در وضعیت «سالم» قرار داشت و میانگین ۲۴ ساعته شاخص از ۱۰۰ واحد تجاوز نکرد.

جالب اینکه در یک هفته اخیر از سه‌شنبه گذشته تاکنون حتی در برخی از روز‌ها سرعت باد نزدیک به صفر بوده و به جز یکی دو روز بارش خفیف، رخداد جوی موثری در کاهش آلودگی هوا ثبت نشد. از طرفی با توجه به عدم‌تعطیلی مدارس در عمده این ایام، تغییر خاصی در وضعیت آمد و شد خودروسواران نیز رخ نداد، اما با این حال از روز‌های هشتم و نهم دی تا روز گذشته، تهرانی‌ها هوای سالم تنفس کردند.

به نظر می‌رسد با توجه به اینکه تغییری در شرایط جوی و رفتار ترافیکی شهروندان رخ نداده که به پاک شدن هوا از آلاینده‌ها کمک کند، اخطار‌های دولت به صنایع، کارخانه‌ها و نیروگاه‌های آلاینده اطراف تهران و جایگزین کردن گاز طبیعی به جای سوخت‌های پرآلاینده قبلی در روز‌های اخیر، اثر خود را به شکل کاهش آلودگی نشان داده است.

در کنار این موضوع، یکی از متهمان بو که طی یک ماه گذشته بسیاری از کارشناسان آن را مطرح کرده‌اند، اما هیچ‌گاه به شکل رسمی یا غیررسمی تکذیب نشده است، کیفیت بنزین است. شهرداری تهران اخیرا یک اطلاعیه رسمی درباره کیفیت بنزین منتشر و اعلام کرده بنزین جایگاه‌ها را به شکل رندم (تصادفی) پایش کرده و اطلاعات این پایش نشان می‌دهد کیفیت بنزین «مشکل عمده» ندارد.

تحلیل محتوای این اطلاعیه نشان می‌دهد استاندارد بودن بنزین به‌طور کامل تایید نشده است؛ بنابراین از آنجا که در یک ماه اخیر، بحران آلودگی به بسیاری از شهر‌های کشور سرایت پیدا کرد، بحث کیفیت بنزین همچنان به شکل یک معما برای پرونده آلودگی هوا مطرح است.

اما به لحاظ بوی نامطبوع، با توجه به اطلاعات آماری و بهبود کیفیت هوا در هفته اخیر، به نظر می‌رسد صنایع، نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها در این زمینه هم نقش اصلی را دارند و این منابع ثابت آلاینده، تنها نقش اول سریال آلودگی هوا را برعهده ندارند، بلکه فعالیت آن‌ها و سوخت نامناسبی که استفاده می‌کنند، عامل انتشار بوی نامطبوع در پایتخت است.