زلزله ۱۳۵۷ طبس پیش بینی شده بود؟

مهدی زارع | زمین‌لرزه مخرب طبس در ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ چنان شدید بود که همچنان شدید نگاشت ثبت شده آن تا امروز در ایران به همین زمین‌لرزه طبس و شتاب‌نگاشتی مربوط است که زنده‌یاد مهندس علی‌اکبر معین‌فر در ساختمان بیمارستان شیروخورشید طبس قبل از زلزله نصب کرده بود.

هیچ‌کدام از زلزله‌های شدید بعدی مانند زمین‌لرزه ۱۳۶۹ منجیل، زمین‌لرزه ۱۳۸۲ بم و زمین‌لرزه ۱۳۹۶ ازگله سرپل‌ذهاب منجر به ثبت چنین نگاشتی نشدند. تلفات بالای انسانی زلزله طبس با ۶۳۶۳ کشته با نابودی شهر تاریخی طبس همراه شد.

قبل از رخداد زلزله ۱۳۵۷ طبس هیچ پیش‌لرزه‌ای روی نداد ولی برخی رویداد‌های غیرعادی (که شاید می‌شد به عنوان رویداد‌های هشداردهنده تلقی شوند) مانند رفتار غیرعادی جانوران و نمایان شدن یک روشنایی بر فراز کوه (با توجه به زمان زمین‌لرزه در ۱۹: ۰۶ عصر، دقایقی بعد از غروب آفتاب) گزارش شده است.

از یافته‌های علمی قبلی و در سابقه بین‌المللی مطالعات مربوط به پیش‌نشانگر‌های لرزه‌ای به ویژه در مواردی مانند زلزله ۴ فوریه ۱۹۷۵ (۱۵ بهمن ۱۳۵۳) «های‌چنگ» در چین که با بزرگای ۷.۳ رخ داد قبلا به مدت چند هفته توفان‌لرزه‌ای و به صورت رخداد چند صد زلزله کوچک تا متوسط و شدید (با بیشینه بزرگای بین ۵ تا ۶) در حال ثبت بود و تعداد آن‌ها به بیش از ۷ برابر تعداد معمول چنین زمین‌لرزه‌هایی در پیرامون های‌چنگ رسید.

این زلزله تنها مورد مهم زلزله پیش‌بینی شده در دنیاست. البته در همین کشور چین در زمین‌لرزه ۲۷ ژوییه ۱۹۷۶ تانگشان با بزرگای ۷.۶ بیش از ۲۴۲ هزار نفر کشته شدند و البته این اتفاق بزرگ (که یک سال و نیم بعد از زلزله های‌چنگ ۱۹۷۵ رخ داد) پیش‌بینی هم نشد.

به یاد دارم که زنده‌یاد مهندس معین‌فر می‌گفت که در کنفرانس جهانی مهندسی زلزله که در ژانویه ۱۹۷۷ در دهلی‌نو برگزار شد یک سوال مهم برای پژوهشگران حاضر در آن اجلاس آن بود که چینی‌ها به چه صورت توانستند، زلزله ۱۹۷۵ های‌چنگ را پیش‌بینی کنند و با وجود ارایه چندین مقاله و گزارش از سوی دانشمندان چینی به نظر می‌رسید که علاوه بر پایش طوفان لرزه‌ای و سیستم قوی گردآوری خبر از هر نوع تغییر و اتفاق در محیط، عنصر «شانس» هم نقش مهمی در آن پیش‌بینی موفق داشته است!

قبل از رخداد زمین‌لرزه طبس (۱۹۷۸ م/ ۱۳۵۷ ش) گزارشی در سازمان زمین‌شناسی کشور (آن زمان نامش «سازمان تحقیقات زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور» بود) در سال ۱۳۵۶ ش. به عنوان مطالعه لرزه زمین‌ساخت ایران که در آن نقشه‌ای توسط پژوهشگران برجسته زمین‌شناسی ایران: استادان مانوئل بربریان و ارسلان مهاجراشجعی منتشر شد.

این نقشه پهنه‌بندی شدت زمین‌لرزه ایران را برای اولین بار به صورت یک نقشه پهنه‌بندی خطر زمین‌لرزه ارایه می‌داد. در این نقشه محدوده طبس در مرز محدوده خطر نسبی زیاد و خیلی زیاد نشان داده شده بود. بعد از زمین‌لرزه طبس این دو پژوهشگر در این مورد که آیا این نقشه پهنه‌بندی هشدار کافی در مورد زمین‌لرزه ۱۳۵۷ طبس ارایه کرده یا نه دچار اختلاف نظر شدند.

دکتر مهاجر‌اشجعی در یک مقاله خود به همین نقشه به عنوان ارزیابی پیشاهنگام خطر (پیش‌بینی) در محدوده طبس (قبل از زلزله ۲۵-۶-۱۳۵۷) اشاره کرد در حالی که دکتر بربریان در گزارش دیگری تاکید کرد که نقشه منتشره در سال ۱۳۵۶ به هیچ عنوان نماد پیش‌بینی زلزله ۱۳۵۷ طبس نبوده است.

نگارنده به همراه دکتر محمد آریامنش در سال ۱۳۸۶ پژوهش دیگری در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله روی زمین‌لرزه طبس و بررسی امکان پیش‌بینی‌پذیری آن انجام دادند.

آنچه در این مطالعه متاخر یافته شد، وقوع زمین‌لرزه‌های متوسط در بازه زمانی دهه پیش از زمین‌لرزه طبس در شعاع ۱۰۰ کیلومتری طبس بود ولی همچنان شواهد زلزله‌شناختی در محدوده طبس در ماه‌های قبل از تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ در دسترس نبود.

دکتر آریامنش خود از بازماندگان زلزله ۱۳۵۷ طبس است و به خاطر همین زمین‌لرزه طبس به تحصیل در رشته زمین‌شناسی پرداخت و در نهایت در رشته ژئوفیزیک- زلزله‌شناسی تز فوق لیسانس و دکترای خود را به راهنمایی نگارنده روی همین زمین‌لرزه ۱۳۵۷ طبس پژوهش و تکمیل کرد و خوشبختانه اکنون از اعضای هیات علمی ژئوفیزیک- زلزله‌شناسی کشور است.

از نظر قابل پیش‌بینی بودن زمین‌لرزه بم ۱۳۸۲ با زمین‌لرزه طبس ۱۳۵۷ متفاوت بود: قبل از رخداد زمین‌لرزه بم در ۵ دی ماه ۱۳۸۲ زمین‌لرزه‌های دیگری با بزرگی ۵.۳ در تاریخ ۱۳ مرداد ۸۲ و دیگری با بزرگای ۵.۵ در تاریخ ۳۰ مرداد ۸۲ (حدود ۴ ماه و نیم قبل از رخداد زمین‌لرزه بم) در فاصله حدود ۱۳۰ کیلومتری شرق بم بین بم و زاهدان سپس رخداد زلزله‌ای در روز قبل از رخداد زمین‌لرزه بم با بزرگای حدود ۴.۵، مقدمه‌ای (پیش‌نشانگر لرزه‌ای) بر رخداد زمین‌لرزه مخرب بم با بزرگای ۶.۵ در بامداد ۵ دی ماه ۸۲ می‌تواند تلقی شود.

به هر حال هیچ‌یک از این شواهد به ارایه هشدار به مردم بم در سال ۱۳۸۲ در مورد احتمال یک زمین‌لرزه شدید در ساعات یا روز‌های پیش رو منجر نشد. از آن هنگام به بعد پژوهش‌های پیش‌بینی زلزله در ایران سرعت بیشتری یافت که البته در سال‌های اخیر از سرعت و گستردگی و حمایت لازم برخوردار نیست و بعضا مراکز پژوهشی مرتبط با این موضوع تعطیل شده اند!

ولی از بعد از زلزله بم، مدل‌های خوبی برای بررسی‌های علمی پیش‌بینی زلزله در کشور مطالعه شده، پژوهشگران جوان و با کیفیت درجه یک بین‌المللی روی این موضوع پرورش یافته‌اند و اکنون بستر مناسب علمی در ایران برای ایجاد یک سامانه ملی برای پیش‌بینی و پیش‌یابی کوتاه‌مدت خطر زلزله موجود است که امید است در چهل‌ودومین سالروز زلزله ۱۳۵۷ طبس و در آستانه هفدهمین سالروز زلزله ۱۳۸۲ بم، حرکتی عملی و عینی با حمایت دولت در کشورمان شروع شود.