بادگیرهای طبیعی باستانی یزد؛ میراثی برای مقابله با گرما که رفته رفته متروک می‌شوند

بادگیرهای بلند و دودکش مانند از خانه‌های خشتی چند صد ساله در شهر کویری ایران، یزد، نسیم دلپذیری را به منزلگاه ساکنان یکی از گرم‌ترین شهرهای روی زمین هدایت می‌کنند.

این برج‌های بلند تنها یکی از شگفتی‌های مهندسی است که ساکنان در این شهر باستانی در مرکز ایران ایجاد کرده‌اند، جایی که دمای هوا در تابستان به بیش از ۴۰ درجه سانتیگراد می‌رسد. بادگیرهای یزد برخلاف کولرها و دستگاه‌های تهویه هوا، نیازی به انرژی برق یا فسیلی ندارند و بدون هزینه هستند.

سازمان یونسکو در سال ۲۰۱۷ یزد را در فهرست میراث جهانی قرار داد و این شهر را به عنوان «شاهدی زنده برای استفاده هوشمندانه از منابع محدود موجود در کویر برای بقا» توصیف کرد.

عبدالمجید شاکری، معاون میراث فرهنگی و گردشگری استان، به خبرگزاری فرانسه می‌گوید: «قرن‌ها قبل از اینکه برق داشته باشیم، این بادگیرها امکان خنک‌سازی خانه‌ها را فراهم می‌آوردند.»

یزد حدود ۷۰۰ بادگیر دارد که قدیمی ترین آنها به قرن ۱۴ میلادی بازمی‌گردد. با این حال گفته می‌شود این معماری خاص ۲۵۰۰ سال سابقه دارد، یعنی زمانی که امپراتوری هخامنشی بر بسیاری از مناطق خاورمیانه حکومت می‌کرد.

آقای شاکری درباره یزد، که توقفگاه کاروانیان در جاده باستانی ابریشم بوده است، می‌گوید: «بادگیرها نقش اساسی در آبادانی شهر داشتند. به لطف آنها، مردم در آسودگی زندگی کردند.»

مجید علومی، مدیر باغ دولت‌آباد یزد، در زیر یک بادگیر ۳۳ متری روش خنک‌کنند‌گی آن را «کاملاً تمیز» توصیف کرد چرا که به گفته وی این سازه‌ها نه از برق استفاده می‌کنند و نه از مواد آلاینده.

این معماری متناسب با زیست اقلیمی، که خنکی را در گرمای زیاد برای مردم یزد فراهم می‌آورد، در سایر مناطق کره زمین نیز که گرمایی فزاینده را تجربه می‌کنند مورد توجه قرار گرفته است.

رولاند دهقان کمارجی، معمار ساکن پاریس که بادگیرهای ایران را مطالعه کرده است، می‌گوید: «بادگیرها نشان می‌دهند که سادگی می‌تواند یک ویژگی اساسی برای زیست پایدار و متناسب با اقلیم باشد. این برخلاف تصور غلط رایج است که راه حل‌های پایدار باید الزاما پیچیده یا با فناوری بالا باشند.»

به گفته وی، در شهر مصدر امارات عربی متحده که یک جامعه شهری پایدار به حساب می‌آید، ساختمان‌ها «مانند بادگیرها طراحی شده‌اند تا بتوانند از تهویه طبیعی برای خنک‌سازی استفاده کنند.»

به طرز مشابهی یک سیستم تهویه با الهام از «تپه موریانه‌ها که رویکردی شبیه به بادگیر دارد»، روی سقف یک مجتمع اداری و مرکز خرید در هراره پایتخت زیمبابوه ساخته شده است.

این در شرایطی است که سنت‌های منحصر به فرد معماری یزد در زادگاهش تا حد زیادی متروک شده‌اند. آقای علومی می‌گوید: «متأسفانه میراث آبا و اجدادی ما به ویژه بعد از ظهور کولرها فراموش شده است. امروزه معماری خانه‌ها شبیه به معماری خانه‌ها در کشورهای دیگر شده در حالی که ساخت و ساز با پایه سیمانی با اقلیم یزد همخوانی ندارد.»

شهر قدیمی یزد هزارتویی از خیابان‌های باریک و کوچه‌های مسقف است. بناهای چند صد ساله آن از خشت، آجر گلی و کاهگل ساخته شده است که همگی در برابر گرمای شدید عایق هستند. این خانه‌های قدیمی اما در تضاد شدید با بناهای سیمانی مدرن و جاده‌های چند بانده قرار دارند.

آقای کمارجی می‌گوید معماری زیست‌اقلیمی به دلیل محدودیت‌های اقتصادی و همچنین روش‌های ساخت‌وساز مدرن که «تا حد زیادی بر استفاده از انرژی و مواد پرمصرف سوخت فسیلی متکی هستند، کاهش یافته است.»

بادگیرها تنها یکی از شگفتی‌های مهندسی هستند که ساکنان یزد آنها را برای سازگاری با آب و هوای خشن کویری در مرکز ایران ساخته اند. یکی دیگر از ویژگی های معماری پایدار یزد، سیستم قنات‌های زیرزمینی آن به نام «کاریز» است که آب را از چاه‌های زیرزمینی، سفره‌های زیرزمینی یا از دل کوه‌ها به شهر منتقل می‌کند.

این کاریزها که بیش از هزار سال قدمت دارند، شامل احداث کانال‌های زیرزمینی می‌شوند که آب را در منطقه‌ای وسیع جاری می‌سازند. در این روش و به وسیله شفت‌ها (گذرگاه‌ها)ی عمودی که در امتداد کانال حفر می‌شود، هوای زیرزمین به سطح منتقل شده و باعث کاهش دمای بالای سطح زمین می‌شود.

زهره منتظر، کارشناس سیستم آب، در این باره می‌گوید: «این قنات‌های زیرزمینی کاربرد زیادی دارند. آنها منبع تامین آب هستند و خنک کردن خانه‌ها و نگهداری مواد غذایی در دمای ایده‌آل را ممکن می‌سازند.

تخمین زده می‌شود امروزه ایران حدود ۳۳ هزار قنات عملیاتی داشته باشد ، رقمی که کاهشی قابل توجهی در مقایسه با ۵۰ هزار قنات مورد استفاده در اواسط قرن بیستم نشان می‌دهد.

سازمان یونسکو می‌گوید کاهش تعداد قنات‌ها تا حدی به دلیل خشک شدن منابع آب زیرزمینی به دلیل مصرف بیش از حد است.

مقامات ایرانی در سال‌های اخیر به دنبال بازسازی قنات «زارچ» در عمق ۳۰ متری زمین بوده‌اند که ۷۰ کیلومتر در سراسر یزد امتداد دارد. این قنات طولانی‌ترین و یکی از قدیمی‌ترین قنات‌های جهان با قدمت حدود ۳ هزار سال محسوب می‌شود.

آقای منتظر می‌گوید: «روزی که سوخت‌های فسیلی تمام شود، باید به این روش‌ها برگردیم.»