تاکتیک برد- برد ایران

داوود هرمیداس‌باوند؛ رجوع ایران به محاکم داوری بین‌المللی برای احقاق حقوق کشورمان، اقدامی است که علاوه بر ابعاد حقوقی، نوعی پرستیژ سیاسی را نیز در میان کشور‌های جهان ایجاد می‌کند. دیوان لاهه صلاحیت رسیدگی به اختلافات حقوقی مابین دولت‌ها را دارد. آرای این دیوان نیز در‌صورتی‌که کشور‌های مطرح در دعوی، «صلاحیت اجباری» آرای آن در حل اختلافات حقوقی را از قبل پذیرفته باشند، لازم الاجرا است. اگر چنین نباشد، آرای دیوان ضمانت اجرائی لازم را ندارد.

پیش‌تر و در جریان ملی‌شدن صنعت نفت، در دولت مرحوم دکتر مصدق، تیم حقوقی ایران خواستار رسیدگی به صلاحیت دیوان در راستای بررسی پرونده شکایت بریتانیا از ایران بود. در آن مقطع رأی دیوان بر این مبنا بود که دعوای حقوقی بین یک دولت (ایران) و یک شرکت (شرکت نفت ایران و انگلیس) طرح شده است و دیوان فقط به دعاوی میان دولت‌ها ورود می‌کند.

صدور این رأی، پیروزی سیاسی و حقوقی برای دولت ایران بود. در آن مقطع دیوان لاهه با صدور نامه‌ای مشابه از دولت ایران خواست خلع ید شرکت نفت ایران و انگلیس را تا زمان رسیدگی به پرونده متوقف کند، اما دولت مصدق، حکم موقت دیوان را لازم‌الاجرا ندانست.

امروز هم ایالات متحده و ایران «صلاحیت اجباری» دیوان را از قبل به رسمیت نشناخته‌اند. از نظر دولت آمریکا تنها مرجع قضائی عالی «دادگاه عالی آمریکا» (supreme court) به شمار می‌رود. در مورد نهاد بین‌المللی داوری، رسیدگی به پرونده‌های حقوقی ازاین‌دست، توافق دو دولت برای ارجاع پرونده اختلافی به لاهه را لازم دارد.

اکنون دولت ترامپ ارجاع این مسئله به این دیوان را نپذیرفته پس رأی صادره از سوی دیوان فاقد ضمانت اجرائی است. در صورت توافق دولت‌هاست که احکام صادره ضمانت اجرائی می‌یابد. حال با این پیش‌فرض است که اگر دولتی که رأی علیه آن صادر شده حکم دیوان را نپذیرد، دولت پیروز حق بردن پرونده به شورای امنیت سازمان ملل و درخواست تصمیم در‌این‌باره را خواهد داشت.

حتی در این صورت نیز با توجه به حق وتوی ایالات متحده، تصمیم این شورا احتمالا با بن‌بست مواجه می‌شود. اما دو رأی اخیر در مورد عهدنامه مودت و همچنین پول ایران در بانک ایتالیا، چه منافعی برای ایران دارد؟ رأی دیوان لاهه برای اتحادیه اروپا که در تلاش برای عبور دشوار از دوران یک‌جانبه‌گرایی آمریکا و خواستار رفتار مبتنی بر ظرفیت‌های حقوقی و بین‌المللی ایران است، یک خبر خوش محسوب می‌شود. لاهه در دستور موقت خود به آمریکا توصیه کرده تحریم‌هایی را که مرتبط با تأمین دارو، کشاورزی و صادرات قطعات هواپیما به ایران است، ادامه ندهد.

اتحادیه اروپا در گفتگو با آمریکا می‌تواند از ترامپ و اعضای دولتش بخواهد با توجه به رفتار‌های عقلایی بین‌المللی ایران چه در عمل به برجام و چه رجوع به دیوان دادگستری بین‌المللی، مسائل با ایران را به شکل مسالمت‌آمیز و با محوریت برجام حل کنند.

بی‌توجهی دولت ایالات متحده به تصمیمات نهاد‌های بین‌المللی، شورای امنیت، کشور‌های اروپایی، چین، روسیه و هند، از منظر سیاسی و روانی، آمریکا را با دشواری‌هایی مواجه خواهد کرد. اتحادیه اروپا اکنون با توجه به رفتار منطقی ایران در باقی‌ماندن در برجام، دعوت از آمریکا برای بازگشت به توافق و همچنین رجوع به نهاد بین‌المللی داوری، می‌تواند برای ایجاد ساز‌و‌کار‌های حمایتی از برجام، با دست بازتری عمل کند و سایر کشور‌های جهان نیز ایران را کشوری متعهد به قواعد بین‌المللی خواهند دانست.