مروری بر سریال‌هایی که با محوریت واقعه عاشورا ساخته شده‌اند؛ قصه‌هایی که به «سر» نمی‌رسد…

داستان کربلا و آنچه در روز واقعه بر خاندان رسول‌الله(ص) گذشت، از وجوه مختلف واجد همه ویژگی‌های لازم برای خلق یک تراژدی است و به همین دلیل هم داستان‌نویسان و فیلم‌نامه‌نویسان علاقه‌مند به پرداختن به این برش از تاریخ هستند اما به دلایلی همچون ملاحظات شرعی در بازنمایی چهره قهرمانان شاخص این روایت، ورود مستقیم به میدان روایت کربلا کار چندان سهلی نبوده و نیست.در قالب سریال‌های مناسبتی تلویزیون که هر ساله همزمان با ایام محرم در کنداکتور پخش قرار گرفته‌اند، سریال‌سازان جنبه‌های متنوعی از قصه‌گویی بر مبنای فرهنگ عاشورا را تجربه کرده‌اند که از دل همین تجربه‌ها هم مجموعه‌های ماندگاری همچون «سفر سبز» و یا «شب دهم» به یادگار مانده است.در گزارش حاضر به همزمان با عاشورای حسینی، تلاش کردیم سراغ سریال‌هایی برویم که فراتر از فرهنگ عاشورا، تلاش کرده‌اند به‌صورت مستقیم‌تر سراغ تاریخ عاشورا بروند و داستانی را در مقطع زمانی این واقعه به تصویر درآورند.  

روایت عشق | علاءالدین رحیمی و انوشیروان ارجمند | 1364

«روایت عشق» نخستین سریالی است که به واقعه کربلا می‌پردازد.

مهمترین ویژگی سریال «روایت عشق» که باعث شد در این گزارش به آن بپردازیم، اولین بودن است. این سریال را به ‌نوعی می‌توان اولین دورخیز جدی تلویزیون برای به تصویر درآوردن واقعه عاشورا در قالب تصویر به شمار آورد. البته این سوای از بهره‌گیری از ظرفیت تله‌تئاتر است که همچون حوزه‌های روشنفکری، در حوزه نمایش‌های دینی هم بازار پررونقی در سال‌های ابتدایی دهه 60 در تلویزیون داشت و تجربه‌های موفقی هم در قالب آن به ثبت رسید. سریال «روایت عشق» چند سال پیش به‌عنوان سریال ویژه ماه محرم از شبکه قرآن سیما، بازپخش شد.

درباره روایت؛ در مقطع ساخت سریال «روایت عشق» هنوز حساسیت‌ها و ملاحظات برای پرداختن مستقیم به داستان کربلا، مانند امروز نبود و به قاعده تجربه‌های نمایشی روی صحنه، در حوزه تصویر هم حساسیتی نبود که وقایع و شخصیت‌های تاریخی، در قالب تیپ‌های آشنا برای مخاطب، به‌صورت مستقیم در مقابل دوربین به تصویر کشیده شوند. داستان سریال از مقطع حکومت یزید آغاز می‌شود و تا جزییات اتفاقات و رویدادهای مرتبط با واقعه عاشورا پیش می‌رود.

شخصیت‌های شاخص؛ سریال «روایت عشق» هرچند از زاویه تجربه اول بودن، اثری حائز اهمیت در کارنامه تلویزیون محسوب می‌شود اما خروجی آن نتوانست تبدیل به خاطره‌ای جمعی برای مخاطبان سریال‌های تلویزیونی شود و طبیعتا شخصیت ماندگاری هم از این مجموعه در حافظه مخاطبان ثبت نشده است. البته ویژگی مورداشاره درباره نزدیک بودن کاراکترهای روایت به تیپ‌های تئاتری و فقدان ظرافت در پرداخت شخصیت را هم می‌توان در این زمینه موثر دانست. انوشیروان ارجمند که خود یکی از کارگردانان این سریال بود، ایفای نقش عمربن‌سعد را خود برعهده داشت و علی اوسیوند هم از چهره‌های شناخته‌شده‌ای است که نقش غلام امام را در سریال ایفا می‌کرد.

فرستاده | جواد شمقدری | 1381

«فرستاده» روایتی از داستان سلیمان ابی رضی یکی از سفرای امام حسین (ع)

در همان زمان پخش سریال، جواد شمقدری در یک گفت‌وگو «فرستاده» را رکوددار سرعت تولید در میان سریال‌های تاریخی تلویزیون توصیف کرده بود. سریالی که در طول چند ماه صفر تا صد فرآیند تصویربرداری و پخش را پشت سر گذاشت و یکی از تجربه‌های تلویزیونی در مواجهه تاریخی با واقعه عاشورا و حوادث پیرامونی آن محسوب می‌شود. این سریال در همان سال ساخت، به‌عنوان سریال ویژه ماه محرم روی آنتن شبکه دو رفت.

درباره روایت؛ فرستاده‌های ویژه امام حسین(ع) در ماه‌های منتهی به واقعه عاشورا به شهرهای مختلف سوژه جذابی برای روایت‌های تاریخی بوده است که نمونه آن پیش‌تر در فیلم «سفیر» به تصویر درآمده بود. سریال «فرستاده» هم که پیش‌تر با نام «غریب افتاده» کلید خورده بود، از همین زاویه به تاریخ عاشورا نزدیک شده است. به گفته جواد شمقدری: «اصل ماجرا، یعنی شخصیت سلیمان که به‌عنوان پیک امام حسین(ع) به بصره رفت، افرادی که در بصره مخاطبان پیام امام بودند، شخصیت ماریه، بخشی از حوادثی که در مسیر بصره رخ می‌دهد و بخصوص شروع سریال که در مکه است، همگی دارای مستندات تاریخی هستند اما طبیعی است که ساختار کلی قصه، زاییده تخیل و نگرش نویسنده و کارگردان است.»

شخصیت‌های شاخص؛ شخصیت محوری روایت «فرستاده» کاراکتری به نام سلیمان بن رزین بود که حسین یاری نقش او را ایفا می‌کرد. ایفاگر نقش همسر سلیمان که در سفر به بصره همراه او می‌شود هم نورا هاشمی است. شمقدری در زمینه انتخاب و هدایت بازیگران، برای تسریع در فرآیند تولید از همراهی و مشاوره گلاب آدینه بهره گرفته بود که به‌پشتوانه تجربه‌های تئاتری، حضور موثری در این پروژه داشته است. سلیمان شخصیت اصلی داستان است که برخلاف باقی بازیگران، حسین یاری با صدای خودش این نقش را ایفا کرده و تجربه موفقی هم برای او بوده است.

معصومیت از دست رفته | داود میرباقری | 1382

داودمیرباقری در «معصومیت از دست رفته» به روایت داستانی عاشقانه در حاشیه وقایع عاشورا می‌پردازد.

داود میرباقری پس از تجربه درخشان سریال «امام علی(ع)» برای قریب به یک دهه از فضای سریال‌سازی فاصله گرفت و چند تجربه سینمایی را به سرانجام رساند. از این منظر «معصومیت از دست رفته»‌ را می‌توان بازگشت این کارگردان کهنه‌کار به خانه اصلی‌اش به‌شمار آورد. سریالی که در ابتدای دهه 80 به تولید رسید و ویژگی اصلی‌اش انتخاب زاویه نگاهی کاملا متفاوت به مقطع تاریخی حادثه کربلا و شخصیت‌های پیرامونی این واقعه بود.

درباره روایت؛ داستان سریال در مقطع حکومت امویان روایت می‌شود. در سده نخست هجری، خزانه‌داری در دربار اموی، گرفتار موقعیتی پیچیده در زندگی شخصی‌اش می‌شود که باید دست به انتخاب بزند. شوذب که از یاران امیرالمومنین علی(ع) بوده است، حالا به‌عنوان خزانه‌دار شهر کوفه مشغول امرارمعاش است. داستان از جایی اوج می‌گیرد که شودب میان عشق همسرش که پیش‌تر دختری مسیحی بوده و به عشق علی(ع) به اسلام رو آورده و وسوسه‌های یک دختر یهودی سرگردان می‌شود و سرانجامش به جنون می‌کشد. نکته مهم درباره این سریال این است که چنین شخصیتی اساسا در تاریخ وجود نداشته و میرباقری با بهره‌گیری از موقعیت دراماتیکی که خلق کرده به‌دنبال ارائه تصویری از شرایط کوفه در آستانه وقوع واقعه عاشورا بوده است.

شخصیت‌های شاخص؛ طبیعتا شاخص‌ترین و درخشان‌ترین کاراکتر روایت «معصومیت از دست رفته»، کاراکتر «شوذب» با بازی به‌یادمادنی زنده‌یاد امین تارخ است. کاراکتری سرگردان میان عشق و باور که سرانجامش به جنون کشیده می‌شود. شخصیت «ماریه» با بازی فریبا کوثری و «حمیرا» با بازی سارا خوئینی‌ها هم به‌عنوان دو قطب سرگردانی شوذب، حضوری به یادماندنی در روایت این سریال داشتند. داریوش فرهنگ هم در این سریال ایفاگر نقش «ابن زیاد» به‌عنوان یکی از شخصیت‌های واقعی تاریخی در روایت سریال بود.

آخرین دعوت | حسین سهیلی‌زاده | 1387

«آخرین دعوت» روایتی متفاوت از واقعه عاشورا دارد.

حسین سهیلی‌زاده از کارگردانان شناسنامه‌دار و خوش‌سابقه در زمینه ساخت سریال‌های ملودرام خانوادگی در تلویزیون بود که در نیمه دوم دهه 80 با داستانی متفاوت سراغ واقعه عاشورا رفت. «آخرین دعوت» با فیلمنامه‌ای از علیرضا کاظمی‌پور و تهیه‌کنندگی مهران رسام که هر دو از همکاران سهیلی‌زاده در سریال‌های ملودرام خانوادگی او بودند به تولید رسید و اتفاقا مهمترین ویژگی‌اش هم در هم‌تنیدن داستان عاشورا با زندگی جاری امروز بود.

درباره روایت؛ داستان «آخرین دعوت» درباره یک نماینده سابق مجلس و استاد دانشگاه فعلی است که با چالش‌هایی در زندگی شخصی و سیاسی‌اش مواجه است. او براثر یک تصادف خود را در موقعیتی غریب می‌بیند و سفری به دل تاریخ می‌کند. او در متن وقایع سال 61 هجری قرار می‌گیرد و با زوایای تازه‌ای از شرایط حاکم بر کوفه و مختصات تاریخی حوادث منتهی به ظهر عاشورا قرار می‌گیرد. رفت و برگشت میان زمان حال و حوادث تاریخی، مهمترین وجه تمایز میان این سریال با تجربه‌های مشابه به‌شمار می‌رود.

شخصیت‌های شاخص؛ فرامرز قریبیان که پیش‌تر با ایفای قیس بن مسهر به‌عنوان فرستاده اباعبدالله(ع) به کوفه خوش درخشیده بود، بعد از گذشت بیش از دو دهه باردیگر ایفاگر نقش قهرمانی تنها در مواجهه با وقایع عاشورا یعنی «یوسف» شد. دکتر یوسف زمانی‌فر که همسرش را براثر یک حادثه از دست داده حالا با دخترش زندگی می‌گذراند و به‌پشتوانه تجربه نمایندگی مجلس همچنان با پس‌لرزه‌های دنیای سیاست هم درگیر است. در کنار قریبیان الهام حمیدی و حامد بهداد هم از دیگر بازیگران جوان و شناخته‌شده در این سریال بودند که نقش دختر و داماد یوسف را در سریال ایفا می‌کردند.

مختارنامه | داود میرباقری | 1389

سریال «مختارنامه» به شکلی مفصل به واقعه عاشورا و تبعات آن می‌پردازد.

بی‌شک تا به امروز، موفق‌ترین تجربه تلویزیون در به‌تصویر درآوردن واقعه عاشورا همین سریال «مختارنامه» بوده است. سریالی که بازهم امضای پرچم‌دار سریال‌سازی تاریخی و مذهبی تلویزیون یعنی داود میرباقری را پای خود دارد و حتی بازپخش چندباره آن طی یک دهه اخیر هم چیزی از محبوبیت آن در میان مخاطبان سیما کم نکرده است. داود میرباقری از چند دهه پیش دل در گروی داستان «سلمان» داشت و زمانی که ایده ساخت سریالی درباره این شخصیت را به مدیران تلویزیون داد، آن‌ها برایش شرط گذاشتند که ابتدا باید روایتی از مختار ثقفی را به تصویر درآورد و میرباقری برای محقق شدن آرزوی دیرینه‌اش، قریب به یک دهه از عمر حرفه‌ای خود را صرف برآوردن این شرط کرد که ماحصلش شد همین سریال «مختارنامه».

درباره روایت؛ هرچند درباره جایگاه مختار ثقفی در تاریخ تشیع نظرات متعدد و گاه متعارضی وجود دارد اما داود میرباقری که شامه‌ای قوی برای تشخیص زوایای خاص ورود به روایت‌های تاریخی دارد، به‌خوبی توانست از این شخصیت، معبری برای ورود به دنیای عاشورا و روایت مصائب صحرای کربلا خلق کند. مختار که در مقطع قیام عاشورا در زندان بوده، زمانی از بند آزاد می‌شود که اباعبدالله(ع) و یارانش به شهادت رسیده‌اند و حالا او با همراه کردن دل‌بستگان حضرت، قیامی را برای انتقام از قاتلان کربلا به راه می‌اندازد. در مسیر این قیام است که او با روایت‌های مرتبط با روز واقعه مواجه می‌شود.

شخصیت‌های شاخص؛ شخصیت‌های درخشان در سریال «مختارنامه» آنقدر متعدد است که به سختی می‌توان از میان آن‌ها دست به انتخاب زد. میرباقری نه فقط در پرداخت شخصیت‌های مثبت و قهرمان روایت همچون مختار ثقفی با بازی فریبرز عرب‌نیا و یا کیان ایرانی با بازی رضا رویگری سنگ‌تمام گذاشت که در خلق شخصیت‌های منفی و منفور تاریخ عاشورا هم عملکردی منحصر به فرد داشت. عبیدالله بن زیاد با بازی فرهاد اصلانی، شمر با بازی محمد فیلی  و عبدالله بن زبیر با بازی رضا کیانیان در این میان شاخص‌ترین‌ها بودند اما شمار شخصیت‌های فراموش‌نشدنی در سریال «مختارنامه» بسیار بیش از این‌ها بود.

مهمان‌کشی | احمد کاوری | 1404

«مهمان کشی» روایتی است از زندگی و شهادت حضرت مسلم (ع).

در حالی که خبر رسیده بود که پخش سریال «مهمان‌کشی» از همین دهه محرم از تلویزیون آغاز می‌شود، روابط عمومی سیما با ارسال شبانه یک پیامک، خبر از جابه‌جایی زمان پخش آن داد تا یکی از مهمترین سریال‌های مناسبتی محرم امسال، در وضعیت بلاتکلیفی قرار بگیرد. در متن این پیامک آمده است: «نظر به لزوم اعمال تغییراتی در جدول پخش شبکه یک سیما به دلیل برخی رویدادها و مناسبت‌های پیش‌رو، پخش مجموعه تلویزیونی «مهمان‌کشی» به زمان دیگری موکول شد که متعاقبا اطلاع‌رسانی خواهد شد.» اینکه دلیل واقعی جابه‌جایی زمان پخش این سریال چه بود، مشخص نیست اما فعلا می‌توانیم آن را در زمره تازه‌ترین تجربه‌های سریال‌سازی سیما برای روایت عاشورا به شمار بیاوریم.

درباره روایت؛ براساس خبر رسمی روابط عمومی سریال، داستان «مهمان کشی» از زمانی آغاز می‌‌شود که خبر حرکت امام حسین(ع) از مدینه به سمت مکه و سپس عزم ایشان برای رفتن به کوفه به گوش مردم این شهر می‌‌رسد. کوفیان که پیش‌تر امام را برای قیام علیه ظلم یزید دعوت کرده بودند، نامه‌های متعددی برای ایشان ارسال می‌کنند و اعلام بیعت و حمایت می‌‌کنند. در پی این دعوت‌ها، امام حسین(ع) تصمیم می‌گیرند مسلم بن‌عقیل، پسرعموی باوفا و شجاع خود را به‌عنوان نماینده و فرستاده ویژه به کوفه بفرستند تا وضعیت شهر را ارزیابی کرده و از جدیت بیعت مردم اطمینان حاصل کند.

شخصیت‌های شاخص؛ برای قضاوت درباره شخصیت‌های شاخص روایت «مهمان‌کشی» هنوز زود است و باید منتظر پخش سریال بمانیم اما به استناد تیزر رسمی منتشر شده از سریال، جمع قابل‌توجهی از بازیگران مستعد تئاتر ایفاگر نقش‌های کلیدی سریال هستند و شخصیت‌های تاریخی متنوعی هم در روایت آن حضور دارند. حسام منظور، بهزاد محمدی، لیلا اوتادی، پژمان بازغی، امیررضا دلاوری و مریم مومن به‌عنوان بازیگران نقش‌های اصلی سریال معرفی شده‌اند و باید دید احمد کاوری در به‌تصویر درآوردن شخصیت‌های تاریخی مقطع شهادت مسلم‌بن‌عقیل تا چه حد موفق عمل خواهد کرد؟

منبع: فیلم نیوز