نقد فیلم عرش تا فرش (Highest 2 Lowest)

فیلم عرش تا فرش (Highest 2 Lowest) تازه‌ترین ساخته اسپایک لی، تلاشی جسورانه برای پیوند میان سینمای کلاسیک و دغدغه‌های نوین آمریکا محسوب می‌شود. لی در این اثر، همان‌گونه که از او انتظار می‌رود، از چارچوب یک درام جنایی صرف فراتر می‌رود و با جسارت همیشگی‌اش، به لایه‌های اجتماعی، طبقاتی و اخلاقی جامعه‌ای می‌پردازد که در ظاهر ثروتمند و آزاد است، اما در عمق، گرفتار تبعیض و بی‌عدالتی است. در مرکز این جهان پرتنش، دنزل واشنگتن تصویری از مردی به ظاهر موفق اما با درونی متزلزل را ارائه می‌دهد که میان قدرت، وجدان و ترس از سقوط در نوسان است.

«عرش تا فرش» اقتباسی آزاد از فیلم کلاسیک «بهشت و دوزخ» اثر آکیرا کوروساوا است. اسپایک لی با آگاهی از جایگاه تاریخی این منبع، تصمیم می‌گیرد به جای بازسازی صرف، آن را به یک بازخوانی فرهنگی تبدیل کند. او داستان ربوده‌شدن فرزند یکی از سرمایه‌داران در ژاپن دهه شصت میلادی را به نیویورک امروز منتقل می‌کند؛ شهری که در آن شکاف طبقاتی و نابرابری نژادی، چهره‌ای نوین اما تلخ یافته است. همین انتقال جغرافیا و زمان، به فیلم اجازه می‌دهد تا از یک روایت پلیسی به اثری تأمل‌برانگیز درباره وجدان اجتماعی و بحران سرمایه‌داری تبدیل شود.

بازخوانی اثر کلاسیک

بازسازی یک شاهکار سینمایی همواره چالشی خطرناک است، اما اسپایک لی از همان ابتدا نشان می‌دهد که قرار نیست در سایه کوروساوا حرکت کند. او به جای تقلید از ساختار تصویری و ریتم شرقی اثر اصلی، تصمیم می‌گیرد «بهشت و دوزخ» را در قالب یک نمایش آمریکاییِ پرتضاد بازآفرینی کند؛ روایتی که در آن تضاد طبقاتی به جای اتاق‌های بسته و دودآلود، در برج‌های شیشه‌ای و خیابان‌های براق نیویورک رخ می‌دهد. او از منبع ژاپنی تنها استخوان‌بندی اخلاقی را نگه می‌دارد: تصمیم میان نفع شخصی و وجدان انسانی. اما همه‌ چیزهای دیگر را در خدمت بازتاب جهان امروز بازسازی می‌کند. «عرش تا فرش»، همانند نسخه کوروساوا، از سطح یک گروگان‌گیری فراتر می‌رود و به بررسی وضعیت اخلاقی انسان مدرن می‌پردازد؛ انسانی که در میان رقابت اقتصادی و فشار اجتماعی، ارزش‌های خود را فراموش کرده است.

نکته درخشان فیلم در نحوه بومی‌سازی روایت است. اسپایک لی، فرهنگ و زبان سیاه‌پوستان آمریکایی را به درون این ساختار کلاسیک تزریق می‌کند و از دل آن روایتی می‌سازد که هم جهانی است و هم بومی. اگر کوروساوا در دهه شصت به نقد طبقه صنعتی ژاپن می‌پرداخت، لی در ۲۰۲۵ طبقه‌ی سرمایه‌دارِ سیاه‌پوست را هدف می‌گیرد؛ طبقه‌ای که پس از دهه‌ها تلاش برای رسیدن به قدرت اقتصادی، اکنون خود بدل به بخشی از ساختار نابرابر شده است.

بازگشت همکاری میان اسپایک لی و دنزل واشینگتن، پس از حدود دو دهه، اتفاقی بزرگ در سینمای معاصر آمریکا است.  این همکاری از این جهت اهمیت دارد که هر دو هنرمند اکنون در مرحله‌ای از زندگی قرار دارند که دغدغه‌شان نه اثبات توانایی، بلکه بازنگری در معنا و مسئولیت است. «عرش تا فرش» حاصل گفت‌وگویی میان نسل‌های سیاه‌پوستان آمریکاست؛ میان آنانی که برای دیده‌شدن جنگیدند و آنانی که امروز در ساختار قدرت حضور دارند. واشینگتن در قامت نمادی از موفقیت، اما با روحی متزلزل، دقیقاً همان تصویری است که لی می‌خواهد از جامعه امروز ارائه دهد: جامعه‌ای که از قعر به قله رسیده، اما هنوز از سقوط می‌ترسد.

مضمون‌های اجتماعی و فرهنگی

اسپایک لی در این فیلم، با همان حساسیت همیشگی‌اش نسبت به سیاست، نژاد و اقتصاد، به بررسی چهره تازه‌ای از سرمایه‌داری می‌پردازد. اگر در آثار پیشینش، دشمن در قالب سفیدپوستان یا نهادهای دولتی ظاهر می‌شد، این‌بار خصم درون خود جامعه سیاه‌پوست است. فیلم تصویری می‌سازد از مردی که به ظاهر از تبعیض رهایی یافته، اما در مسیر ثروت، همان سازوکارهای ظلم را بازتولید می‌کند. این جابه‌جاییِ نگاه، فیلم را از یک درام اخلاقی به اثری سیاسی و فرهنگی بدل می‌کند.

از سوی دیگر، فیلم تأملی درباره وجدان جمعی و معنای موفقیت در آمریکای امروز است. شخصیت اصلی مجبور است میان حفظ ثروتش و نجات جان فرزندی که به او تعلق ندارد، یکی را انتخاب کند. این انتخاب، استعاره‌ای از وضعیت کلان جامعه است: جامعه‌ای که به نقطه‌ای رسیده که اخلاق را تنها در صورتی می‌پذیرد که سودآور باشد. اسپایک لی با نیشخندی تلخ، نشان می‌دهد چگونه «آزادی» در دنیای مدرن، گاهی همان قفس طلایی است که ما خود ساخته‌ایم.

اهمیت فیلم در کارنامه اسپایک لی

در کارنامه اسپایک لی، «عرش تا فرش» را می‌توان نقطه‌ای میانه بین «کار درست را بکن» (Do the Right Thing) و «بلکککلنزمن» (BlacKkKlansman) دانست؛ فیلمی که در آن شور سیاسیِ آثار نخستین با پختگی فرمیِ آثار متأخر تلفیق شده است. این اثر نشان می‌دهد لی دیگر نیازی به فریاد ندارد، بلکه از طریق سکوت، تردید و گفت‌وگو نیز می‌تواند همان میزان تأثیر بگذارد.

فیلم همچنین بیانگر بازگشت لی به دغدغه‌های اخلاقی است. او اگر در فیلم «۵ هم‌خون» (Da 5 Bloods) بر جنگ و حافظه تاریخی تمرکز داشت، این‌بار جنگ درونی انسان را موضوع خود قرار داده است. او از بیرون به درون، و از خیابان به ذهن آمده، و این تغییر جهت، نشانه‌ای از مسیر تازه‌ای در کارنامه‌اش است.

از حیث جایگاه حرفه‌ای، «عرش تا فرش» شاید جاه‌طلبانه‌ترین پروژه دهه اخیر او باشد. ترکیب منبع کلاسیک، بازیگران درجه یک و بودجه‌ای قابل‌توجه، فیلم را به اثری تبدیل کرده که خواه ناخواه مورد توجه زیادی قرار می‌گیرد. «عرش تا فرش» حتی اگر در برخی لحظات فیلم سنگین و کند به نظر برسد، همچنان در مسیر آثار مهم اسپایک لی قرار می‌گیرد؛ آثاری که سینما را ابزاری برای تفکر می‌دانند، نه صرفاً سرگرمی.

«عرش تا فرش» فیلمی است که در مرز میان سینمای مؤلف و سینمای اجتماعی حرکت می‌کند. اسپایک لی ثابت می‌کند که هنوز می‌تواند به عوان صدایی یگانه در میان کارگردانان معاصر در نظر گرفته شود.

نقاط ضعف

بزرگ‌ترین مشکل فیلم این است که در نیمه دوم، پس از اوج اولیه، فیلم کش می‌آید و تکرار می‌شود. مکث‌های طولانی و گفت‌وگوهای فلسفی، اگرچه در خدمت عمق‌بخشی هستند، اما گاهی ضرباهنگ را از بین می‌برند. همین مسئله باعث می‌شود مخاطب عام، که انتظار یک تریلر پرتنش دارد، احساس کند فیلم از مسیر اصلی منحرف شده است.

دومین ضعف، شخصیت‌پردازی گروگان‌گیر است. برخلاف قهرمان اصلی که پیچیده و چندوجهی است، گروگان‌گیر تنها در حد نمادی از فقر و خشم باقی می‌ماند. اسپایک لی می‌توانست با دادن پیش‌زمینه‌ای انسانی‌تر، تضاد میان دو طبقه را ملموس‌تر سازد. در نتیجه، بخش پایانی فیلم، که قرار است رویارویی دو جهان باشد، به‌جای انفجار احساسی، به گفت‌وگویی سرد ختم می‌شود.

همچنین جنبه اخلاقی و پیام‌محور فیلم گاهی بیش از حد گل‌درشت می‌شود. گویی برای کارگردان، انتقال پیام اخلاقی از خود فیلم و میزان سرگرم‌کنندگی آن مهم‌تر است. اسپایک‌ لی همیشه فیلمساز دغدغه‌مندی بوده و همیشه فیلم‌هایش پیام‌های مهمی درباره نژادپرستی و فرهنگ سیاه‌پوستان داشته است، اما در این فیلم‌های اخیر او، این مضمون‌زدگی بیش از حد به چشم می‌آید. اسپایک لی، که در آثار قبلی‌اش استاد ایهام و استعاره بود، در این‌جا در برخی صحنه‌ها به‌طور آشکار خطابه‌وار عمل می‌کند. مثلاً در صحنه مصاحبه تلویزیونی، گفتار قهرمان درباره «پول بد» بیش از آنکه طبیعی باشد، شبیه بیانیه‌ای سیاسی است. این صراحت ممکن است بخشی از تماشاگران را از درگیر شدن عاطفی با فیلم باز دارد.

«عرش تا فرش» فیلمی است که در مرز میان سینمای مؤلف و سینمای اجتماعی حرکت می‌کند. اسپایک لی ثابت می‌کند که هنوز می‌تواند به عوان صدایی یگانه در میان کارگردانان معاصر در نظر گرفته شود؛ صدایی که هم از میراث سینما آگاه است و هم به نبض زمان گوش می‌سپارد. او در این فیلم با نگاهی تیزبین، نشان می‌دهد چگونه رؤیای آمریکایی می‌تواند به کابوس اخلاقی تبدیل شود، و چگونه موفقیت بدون وجدان، نوعی سقوط از درون است.

دنزل واشینگتن در این میان به ستون اصلی فیلم بدل می‌شود؛ حضوری که در سکوتش معنا نهفته است. او و لی با همکاری دوباره‌شان نه‌تنها خاطره‌ای سینمایی را زنده کرده‌اند، بلکه به مخاطب یادآور می‌شوند که سینما هنوز می‌تواند از درون ساختارهای صنعتی، به پرسش‌های اخلاقی و انسانی پاسخ دهد.

«عرش تا فرش» هرچند خالی از ضعف نیست، اما در قیاس با تولیدات محافظه‌کارانه سال‌های اخیر، اثری صادق، جسور و اندیشمند است. «عرش تا فرش» نه تنها بازخوانی یک کلاسیک است، بلکه بازتابی از دنیای امروز هم است؛ جهانی که در آن مرز میان عرش و فرش، میان موفقیت و سقوط، هر روز باریک‌تر می‌شود.

نقاط قوت:

• بازخوانی خلاقانه از یک کلاسیک
• مضامین اجتماعی و طبقاتی روزآمد
• همکاری لی و واشینگتن

نقاط ضعف:  

• شخصیت‌پردازی سطحی گروگان‌گیر
• پیام اخلاقی بیش از حد مستقیم
• پایان کمی محافظه‌کارانه

منبع: مجله مایکت