داستان منشأ عجیب نخود؛ این دانه خوراکی شگفت انگیز از کجا آمد؟

فرادید| بیش از ۱۰۰۰۰ سال پیش در جنوب شرقی ترکیه، گیاهان و حیوانات مختلف برای نخستین بار اهلی شدند. یکی از نخستین اهلی‌شدگان نخود بود. 

به گزارش فرادید، پیش از انقلاب نوسنگی، نخود فقط در جنوب شرقی ترکیه رشد می‌کرد؛ منطقه‌ای که از شدت سرسبزی شاید الهام‌بخش افسانه باغ عدن باشد. امروزه نوادگان نخود در سراسر جهان رشد می‌کنند. اما پرسش مهم این است که نخود چگونه به وجود آمد. پاسخ این پرسش روشن نیست. 

امروزه دو نوع اصلی نخود خانگی وجود دارد: کابولی (Kabuli) بژ تپل و دِسی (Desi) کوچکتر و تیره که رنگ آن از سبز تا سیاه متنوع است. کابولی و دسی به طرز شگفت‌انگیزی متفاوت به نظر می‌رسند، اما اعضای یک گونه هستند: Cicer arietinum. 

عجیب نیست واریانت‌ها یا انواع موجود در یک گونه متفاوت به نظر برسند: به خرگوش‌های معمولی در مقابل خرگوش‌های غول‌پیکر فلاندری یا گریت‌دین‌ها (نژاد سگ) در مقابل پامرانین‌ها (نژاد سگ) نگاه کنید. در واقع، ویژگی بارز «اهلی‌سازی» این است که گیاه یا حیوان از نظر ژنتیکی از شکل وحشی اجداد خود جدا می‌شود. از نشانه‌های اهلی شدن در نخود می‌توان به نازکی پوست (دسی) تا بسیار نازکی (کابلی) و فصل رشد آن که به طور کلی تغییر کرده، اشاره کرد. 

یک خرگوش نر غول پیکر در حال چرت زدن کنار سگ گله شتلند

امروزه نخودهای دِسی کوچک و تیره بیشتر در شرق آفریقا، ایران و هند و همچنین در مکزیک کشت می‌شوند. نخود کابلی بژ بزرگ بیشتر در خاورمیانه و مدیترانه، جنوب اروپا، شمال آفریقا و قاره آمریکا کشت می‌شود و کانادا نیز مقداری نخود کشت می‌کند. بسیاری از کشورها مانند هند هر دو گونه را پرورش می‌کنند، اگرچه محصول کابولی امسال هند در اثر خشکسالی آسیب دید. البته انواع محلی نخود نیز وجود دارند. 

به گفته کشاورزان و محققان نخود، هیچ یک از انواع نخودهای اهلی در هیچ مکانی بدون دخالت انسان نمی‌تواند رشد کند. نخود یک گیاه ایرادگیر است و همین ویژگی، گسترش آن را جالب‌تر می‌کند. 

حجم وسیعی از مطالعات آکادمیک درباره‌ی نخود انجام شده است که در سراسر خاورمیانه، آسیا و بخش‌هایی از اروپا و آفریقا به یک ماده غذایی کلیدی تبدیل شده است. برخی مقالات به تاریخچه آن بر اساس ژنوم‌شناسی و تحقیقات باستان‌شناسی نگاه کردند. کسانی که روی بهترین روش‌های پرورش این گیاه در شرایط چالش‌برانگیز آب و هوایی و خاکی، چگونگی بهبود بازده محصول و بازده پروتئین و غیره تمرکز کردند خاطرنشان می‌کنند نخود، بازار سالانه‌ی ۱۵ میلیارد دلاری دارد. 

پرسش مطرح‌شده در مقاله جدیدی که ماه مه در مجله Molecular Biology and Evolution منتشر شد، تاریخی است: نخود خانگی چگونه برای نخستین بار در خاورمیانه پدید آمد و به مکان‌های دیگر گسترش یافت. نشانه‌هایی از اهلی شدن نخود در الکرخ سوریه شناسایی شده است که قدمت آن‌ها را هزاره‌ی دهم پیش از میلاد تخمین زدند و از آن به بعد، به غرب مدیترانه و آسیا و شرق آفریقا (به ویژه اتیوپی) راه یافت. 

تحقیقات آنا ایگولکینا از دانشگاه پلی‌تکنیک پتر کبیر سنت پترزبورگ، اریک فون وتبرگ از دانشگاه ورمونت، سرگئی نوژدین از دانشگاه کالیفرنیای جنوبی و همکارانش بر اساس ۴۲۱ محصول محلی نخود (هم دسی و هم کابولی) انجام شده است که حدود یک قرن پیش در منطقه مدیترانه و شام، ترکیه و منطقه دریای سیاه، ازبکستان و اتیوپی جمع‌آوری شدند. 

کابلی بژ چاق، سمت چپ و دسی کوچکترو تیره سمت راست

بنابراین یک نخود وحشی وجود داشت که دو نوع از آن سرچشمه گرفت: دسی کوچک و تیره که در اصل در آفریقا و شبه‌قاره هند از آن استفاده می‌شود و کابولی چاق و بژ. اما کدام یک اول به وجود آمد؟ 

تجزیه و تحلیل‌های ژنتیکی جداگانه نشان می‌دهد که نخود وحشی (Cicer reticulatum) دسی را به وجود آورد که براستی بیشتر شبیه نوع وحشی است تا کابولی. اینطور به نظر می‌رسد که کابولی هم از دسی به وجود آمد، بیش از یک بار و در مکان‌های مختلف. 

چطور این اتفاق افتاد؟ از قرار معلوم، گرایش ژنتیکی وجود دارد و کشاورزان اولیه‌ای که دسی پرورش می‌دادند، نخودهای نسبتاً روشن و چاق با پوست نازک را به نخودهای کوچکتر با پوست سخت ترجیح می‌دادند. سال ۲۰۱۶ مقاله‌ای در حمایت از این فرض اشاره کرد: «علاقه‌ی انسان به رنگ روشن‌تر بذردر طول اهلی کردن نخود و ذرت خوشه‌ای به خوبی مستند شده است.» شایان ذکر است که تفاوت اساسی بین این دو نوع این است که نخود روشن‌تر پوست نازک‌تری دارد که خوراکی است، در حالی که پوست دسی را معمولاً قبل از مصرف می‌کنند. 

تحقیقات دیگر حاکی از آن است که کابولی و دسی، هر دو قبل از اهلی شدن پدید آمدند. بد نیست بدانید نوع نخود کابولی احتمالاً به این دلیل نامگذاری شد که مدت‌ها پیش تصور میشد منشأ آن در افغانستان است. 

گیاه نخود در استرالیا

مقالات مختلف در یک چیز به طور حتم توافق نظر دارند: ما در حین اهلی کردن نخود تاثیر عمیقی روی آن گذاشتیم. از جمله اینکه فصل کاشت آن از پاییز به بهار تغییر کرد که اثر جانبی آن، جلوگیری از اختلاط نخود اهلی و جد وحشی آن است. این ناتوانی در آمیختگی باعث افزایش کژروی می‌شود (اگرچه اگر به هم معرفی می‌شدند، مانند ما و نئاندرتال‌ها قابل‌لقاح در خود می‌شدند). نتیجه این شد که نخود وحشی در زمین‌های پرعلف جنوب شرقی ترکیه باقی ماند و نتیجه این ماندن حمله گاه به گاه به مزارع گندم است، در حالی که نخودهای اهلی‌شده در ده‌ها کشور کشت می‌شوند. 

اما نخود اهلی چگونه از بین‌النهرین به بیرون پخش شد و بر اساس سوابق باستان‌شناسی، ۶۰۰۰ سال پیش به آسیای مرکزی و دره سند رسید؟ چگونه به اتیوپی رسید که ظاهراً این جابجایی حدود ۴۵۰۰ تا ۳۵۰۰ سال پیش اتفاق افتاد؟ این گیاه ایرادگیر چگونه به این مکان‌ها سفر کرد؟ 

تیمی از سن پترزبورگ بر اساس اطلاعات ژنتیکی ۴۲۱ نخود محلی با قدمت یک قرن از مناطق مختلف، تاریخچه مهاجرت این نخود چاق را روشن کردند. 

آن‌ها در مناطق جغرافیایی دریافتند این گیاه در امتداد مسیرهای جغرافیایی بهینه به جای انتشار ساده، گسترش یافته است. به بیان دیگر، مانند علف‌های هرز پخش نشده است، بلکه توسط انسان در مسیرهای تجاری حمل شده است. 

غلافهای نخود

توجه کنید انتشار نخود قبل از به بردگی گرفتن اسب‌ها بود، چه رسد به اختراع چرخ. اما مطالعات ژنتیکی انسان‌ها منجر به شناسایی مهاجرت‌های گسترده به خارج از آناتولی، زادگاه نخود شده است که به ۹۰۰۰ سال قبل بازمی‌گردد. 

در مورد مهاجرت نخود از یک خشکی به خشکی دیگر چطور؟ بدون شک انسان‌ها عامل این کار بودند، اما یافته جالب در این باره اینست که نخود اتیوپیایی ظاهراً چند والد داشته است. 

به بیان دیگر: اتیوپی فقط نوع کوچک و تیره رنگ دسی را دارد که شبیه نوع هندی است. اما باستان‌شناسان معتقدند «محصولات بنیانگذار» حدود ۴۵۰۰ سال پیش از خاور نزدیک به اتیوپی رسیدند. 

آیا نخود اتیوپی برگرفته از گونه‌های خاورمیانه‌ای است یا هندی؟ پاسخ اینست که نخود اتیوپیایی دارای برخی ویژگی‌های مشترک با نخود هندی و برخی ویژگی‌های مشترک با نخود نوع دریای سیاه است. 

اما محققان توالی‌های خاص نخود لبنانی را یافته‌اند. حتی گمان می‌کنند نتایج بدست‌آمده شاید از معامله دریایی باستانی میان آسیا و شرق آفریقا که قبلاً ناشناخته بود، پرده بردارد. 

نتیجه‌گیری: دسی و کابولی از نظر ژنتیکی گیاهان یکسانی هستند، فقط ظاهرشان متفاوت است. به نظر می‌رسد در جریان اهلی شدن، نخستین بار دسی از گیاه وحشی به وجود آمد و کابولی بیش از یک بار از آن پدید آمد. آیا آن هم در ترکیه به وجود آمد؟ محققان با احتیاط نتیجه گرفتند که ظاهرا اینطور بوده است. 

یک بشقاب هوموس

در مورد دسیِ اتیوپی، به نظر می‌رسد کمتر از سه جمعیت والد داشته باشد: ترکیبی از گیاهان دریای سیاه و هند با جمعیت لبنانی که همگی توسط مردم دوره‌گردی آورده شدند که همه جا با حیوانات و گیاهان اهلی‌شان در دست حرکت می‌کردند. 

امروزه، هند با اختلاف زیاد بزرگترین تولیدکننده نخود در جهان است، پس از آن استرالیا، سپس اتیوپی و بعد ترکیه. ایالات متحده و کانادا تنها بخش کوچکی از بازار تولید نخود را تشکیل می‌دهند. پوست کندن نخود تازه درد بزرگی است و در پایان هیچ کدام از مطالعات نتوانسته به این پرسش پاسخ دهد که: چه کسی هوموس را اختراع کرد؟

مترجم: زهرا ذوالقدر