بمب ساعتی سمی: چگونه تخریب سد کاخوفکا در اوکراین میراثی فاجعه‌بار را آشکار کرد؟
شکستن سد کاخوفکا در سال ۲۰۲۳، یک مخزن بزرگ را تخلیه کرد و ناحیه وسیعی از رسوبات سمی را نمایان ساخت. اکنون دانشمندان نگران آسیب‌های ناشی از آن هستند.
در دوران اتحاد جماهیر شوروی، خودروی «زاپوروژتس» به نمادی افسانه‌ای تبدیل شده بود. این خودرو که از دهه ۱۹۶۰ در شهر «زاپروژیا» اوکراین به صورت انبوه تولید می‌شد، به‌دلیل فریم‌های فولادی نازک و مخزن سوختی که زیر کاپوت جلو قرار داشت، شناخته می‌شد؛ ویژگی‌هایی که می‌توانستند حتی یک تصادف کوچک را به آتش‌سوزی خطرناکی تبدیل کنند.
بااین حال، زاپوروژتس یک ویژگی کلاسیک دیگر نیز داشت: سپرهای نیکل‌کاری شده، که عواقب آنها تا به امروز ادامه دارد. به مدت چندین دهه، کارخانه‌هایی که قطعات این خودرو را تولید می‌کردند، به همراه سایر صنایع و فعالیت‌های کشاورزی، پساب‌های حاوی نیکل، کادمیوم، سرب و دیگر فلزات سنگین را به مخزن بزرگ دریاچه کاخوفکا ریخته و این سموم در لجن کف دریاچه تجمع یافته بودند.
ششم ژوئن ۲۰۲۳، رسوبات آلوده به وقوع یک فاجعه منجر شد که «الکساندر سوخودولوف»، هیدرودینامیک‌دان مؤسسه لایب‌نیتس، آن را «بمب ساعتی سمی» نامید. بخشی به عرض ۴۰۰ متر از سد کاخوفکا احتمالاً به دلیل خرابکاری فروریخت و ۱۶٫۴ کیلومتر مکعب آب به همراه چندین تن لجن آلوده به سمت رودخانه «دنیپر» در جنوب اوکراین سرازیر شد.
این سیلاب مرگبار جان شمار زیادی از مردم را گرفت، تا یک میلیون نفر را از دسترسی به آب شرب محروم کرد و کانال‌های آبیاری را به جویبارهایی بایر تبدیل کرد. سیل، اکوسیستم‌ها را تخریب کرد، میلیاردها صدف در بستر خشک‌شده‌ی دریاچه گندیدند و مصب‌هایی که رودخانه را به «دریای سیاه» متصل می‌کردند، درهم‌ریختند.
اما به گفته «یوری کوآچ»، زیست‌شناس مؤسسه آکادمی ملی علوم اوکراین، در ماه‌های پس از این فاجعه، اکوسیستم‌ها نشان‌دهنده تاب‌آوری قابل توجه بوده‌اند.
او و همکارانش در فوریه گزارشی در نشریه «فرایندهای اکولوژیکی» منتشر کردند که نشان می‌دهد زیستگاه‌ها و گونه‌ها درحال احیا هستند. اکنون که دنیپر به طور آزاد جریان دارد، ماهیان خاویاری در معرض خطر دوباره ظاهر شده‌اند و مراتع پر از درختان بید روی کف خشک دریاچه ریشه دوانده‌اند.
اما در پس این سرزندگی، تهدیدی جدی از آلودگی وجود دارد که سوخودولوف و همکارانش در مقاله‌ای جدید در نشریه ساینس، به آن اشاره کرده‌اند. پیش از شکست سد، مخزن کاخوفکا لایه‌ای از رسوب «سیلت» به عمق ۱٫۵ متر انباشته کرده بود که معادل ۱٫۷ کیلومتر مکعب می‌شود.
محققان برآورد کرده‌اند که رسوبات اکنون نمایان شده، حاوی حدود ۸۳ هزار تن فلزات سنگین هستند. به گفته «اولکساندرا شومیلووا»، نویسنده اصلی مقاله و پژوهشگر مؤسسه لایب‌نیتس، ویدیوهای منتشر شده نیز لایه‌ای قهوه‌ای و سیاه را روی بستر دریاچه نشان می‌دهند که گواهی بر تجمع شدید فلزات سنگین است.
در ۶ ژوئن ۲۰۲۳، بخشی از سد کاخوفکا در جنوب اوکراین پس از یک انفجار فرو ریخت. این ویدیو با استفاده از مدل‌های هیدرولوژیکی، تصاویر ماهواره‌ای و داده‌های جمع آوری شده قبل از تهاجم روسیه، تغییرات پوشش آبی ناشی از انفجار را نشان می‌دهد.
خطر تازه‌ای که به وجود آمده، این است که رسوبات سمی در محل خود باقی نخواهند ماند. شومیلووا می‌گوید کمتر از ۱ درصد از رسوبات تاکنون به پایین‌دست منتقل شده‌اند، اما سیلاب‌های فصلی ناشی از باران‌های شدید یا ذوب برف به شستشوی آلاینده‌ها به سمت دنیپر و حوضه آبریز اطراف مخزن سابق منجر خواهند شد. برای مثال، در بهار ۲۰۲۴، آب‌های آلوده ناشی از سیلاب تقریباً ۹۰۰ کیلومتر مربع را تحت تأثیر قرار داد.
جنگ در اوکراین تلاش‌ها برای درک دامنه‌ی تهدید را مختل کرده است. بخش زیادی از دنیپر پایین‌دست در امتداد خط مقدم قرار دارد و این مسئله دانشمندانی را که قصد سفر به آنجا را دارند، با خطر تیراندازی یا حملات پهپادی مواجه می‌کند.
علاوه بر این، ارتش اوکراین تحقیقات دریایی در دریای سیاه را ممنوع کرده و دانشمندان را مجبور به اتکا بر داده‌های سنجش از دور برای نظارت بر وضعیت آب می‌کند. بااین‌حال، برخی مناطق بالادست، نزدیک شهر «زاپروژیا»، دسترسی ایمن‌تری دارند. در سال ۲۰۲۳، سازمان‌های غیردولتی چک و اوکراینی در چندین نقطه از رودخانه نمونه‌برداری کردند و ترکیبی از فلزات سنگین، پلی هیدروکربن‌های آروماتیک و آفت‌کش DDT را شناسایی کردند.
شومیلووا بیان می‌کند که خطر واقعی در انباشت آلاینده‌ها در زنجیره غذایی نهفته است. بااین‌حال، تاکنون دانشمندان اطلاعات کمی در این زمینه جمع‌آوری کرده‌اند. برای پرکردن این خلأ، شومیلووا و همکاران اوکراینی‌اش برنامه‌ریزی کرده‌اند تا ماه آینده دیداری داشته باشند و یک طرح تحقیقاتی برای بررسی انباشت بیولوژیکی، مانند تحلیل فلزات سنگین در مدفوع گوزن‌های محلی، توسعه دهند.
در همین حال، محققان و دیگر کارشناسان در حال بررسی این موضوع هستند که آیا باید سد کاخوفکا دوباره ساخته شود یا خیر. برخی از بوم‌شناسان معتقدند که این ایده نادرست است و اشاره می‌کنند که مراتع بید که اکنون در بستر دریاچه سابق رشد کرده‌اند، در حال تثبیت رسوبات و جذب فلزات سنگین از خاک هستند. در مقابل، عده‌ای دیگر بر این باورند که بازسازی این سد ضروری است تا شبکه‌های آبیاری احیا شده و تأمین آب شرب تضمین شود.
بازسازی دوباره سد می‌تواند آسیب‌های دیگری به طبیعت بزند
سوخودولوف هشدار می‌دهد که توانایی ترمیمی بیدها نمی‌تواند تهدید ناشی از فلزات سنگین منتقل‌شده از سیلاب‌های فصلی را خنثی کند. او انتظار دارد که اوکراین سد را دوباره بسازد و تا زمانی که رودخانه مسدود شود، او و همکارانش پیشنهاد می‌دهند که دو مانع به طول ۱۵ کیلومتر در رودخانه دنیپر ساخته شود تا انتشار آلودگی‌ها محدود گردد.
البته تا زمانی که جنگ ادامه دارد، چنین طرح‌هایی تنها در حد آرزو باقی خواهند ماند. در عین حال، یک تهدید دیگر نیز بر اوکراین سایه افکنده است: احتمال حملات به پنج سد باقی‌مانده دنیپر یا روی آبشار رودخانه «نیستر»، که مجموعه‌ای از سازه‌های نیروگاه آبی و کنترل سیلاب را شامل می‌شود. نویسندگان هشدار می‌دهند که اگر سدهای بیشتری هدف قرار گیرند، تلفات انسانی و آسیب‌های زیست‌محیطی می‌تواند فاجعه‌بار باشد.
«کارول استپیئن»، بوم‌شناس مؤسسه اسمیتسونین که در حوضه پایین دنیپر فعالیت کرده است، می‌گوید: «آب در طول تاریخ همواره سلاحی در جنگ‌ها بوده است. تا زمانی که جنگ به پایان نرسد، اوکراین در وضعیتی نسبتاً خطرناک باقی خواهد ماند.»
منبع: عصر ایران
