عکس؛ بازنویسی تاریخ با هوش مصنوعی؛ طومارهای دریای مرده قدیمی‌تر از برآوردهای قبلی هستند

از زمان کشف طومارهای دریای مرده (طومارهای غارهای قمران) در حدود هشت دهه پیش، پژوهشگران با بهره‌گیری از مجموعه‌ای وسیع از متون عبری و آرامی، به بررسی و تحلیل زندگی جوامع یهودی در بیش از دو هزار سال قبل پرداخته‌اند. مجموعه هزاران قطعه پوست و پارچه، شامل برخی از قدیمی‌ترین نسخه‌های شناخته‌شده کتاب مقدس عبرانی و همچنین قوانینی است که جوامع یهودی را طی چندین قرن آشفتگی اداره می‌کردند.

برخی از قطعات برجای مانده از طومارها شامل چند سطر متن روی تکه‌ای شکننده به اندازه ناخن انگشت هستند که هزاران سال در غارهای کویری منطقه‌ای که اکنون کرانه باختری نامیده می‌شود، محافظت شده‌اند. البته بیشتر این نسخه‌ها فاقد نشانه‌های زمان‌بندی دقیق و قطعی مانند ذکر دوران سلطنت پادشاهی خاص هستند که بتواند سن آن‌ها را به‌طور قطعی تایید کند. بنابراین، پژوهشگران طی دهه‌ها برای تعیین قدمت این متون عمدتاً به تحلیل سبک خط‌نویسی و تاریخ‌گذاری رادیوکربن متکی بوده‌اند.

اکنون دانشمندان با استفاده از هوش مصنوعی روش جدیدی برای تعیین قدمت نسخه‌های خطی ارائه داده‌اند که نشان می‌دهد برخی از آن‌ها ممکن است صد سال قدیمی‌تر از برآوردهای قبلی باشند.

مدل جدیدی از هوش مصنوعی که با استفاده از داده‌های تاریخ‌گذاری کربن و ویژگی‌های هندسی خطوط دست‌نویس آموزش دیده است، قادر است سن قطعات نسخه‌های خطی دریای مرده را تخمین بزند.

روش جدید که به‌تازگی در مجله‌ی PLOS ONE معرفی شده است، از یادگیری ماشین بهره می‌برد. این رویکرد به کامپیوترها امکان «خواندن» طومارهای دریای مرده را می‌دهد و با تلفیق دو نوع داده، یعنی تاریخ‌های تعیین‌شده با روش کربن-۱۴ و داده‌های هندسی مربوط به کلمات و شکل حروف، نسخه‌ها را به‌طور هم‌زمان تحلیل و مقایسه می‌کند.

حدود ۸۰ درصد مواقع، مدل هوش مصنوعی حاصل که خنوخ نام دارد (برگرفته از نام پیامبر و دانشمند عبری)، سن قطعات را به‌گونه‌ای تخمین می‌زند که با برآوردهای انسان‌های متخصص در رشته تاریخ‌نگاری و تفسیر متون کهن (پالئوگراف‌ها) همخوانی دارد. اما درباره ۲۰ درصد از نسخه‌هایی که مدل خنوخ تاریخ‌های قدیمی‌تری برای آن‌ها ارائه داده است، چه باید گفت؟ این اختلافات ممکن است باعث شود پژوهشگران درمورد نحوه گسترش ایده‌ها و سطح سواد در خاور نزدیک باستان بازنگری کنند.

ملادن پوپویچ، پژوهشگر اصلی مطالعه و رئیس موسسه قمران در دانشگاه خرونینگن می‌گوید: «مدل خنوخ به این زودی‌ها جایگزین کارشناسان پالئوگراف انسانی نخواهد شد و هوش مصنوعی هنوز به همکاری انسان‌ها نیاز دارد. این فناوری مانند میکروسکوپ برای زیست‌شناسان، فقط یک ابزار کمکی است».

چند وقت پیش، دانشمندان نسخه‌های خطی بسیار قدیمی را که در شهر باستانی هرکولانیوم پیدا شده و براثر آتش‌سوزی کربنیزه شده بود، با روش‌های دیجیتال باز کردند و توانستند شعرها و متون فلسفی به زبان لاتین را که حدود دو هزار سال قدمت دارند، مشاهده کنند.

پوپویچ و همکارانش می‌خواستند روش‌های جدید تحلیل با هوش مصنوعی را برای تعیین قدمت طومارهای دریای مرده به کار ببرند. آن‌ها امیدوار بودند با این کار بتوانند درباره کسانی که این نسخه‌ها را نوشته‌اند، اطلاعات بیشتری به دست بیاورند. این افراد حدود ۲۵۰۰ تا ۱۸۰۰ سال پیش، یعنی بین قرن چهارم قبل از میلاد تا قرن دوم میلادی، اطراف شهر اورشلیم زندگی می‌کردند. در آن دوران این منطقه مملو از ناآرامی بود.

در سال ۳۳۲ قبل از میلاد، اسکندر کبیر اورشلیم را به کنترل خود درآورد و حکومت بدون دینی برقرار کرد. کمتر از ۲۰۰ سال بعد، در سال ۱۶۰ قبل از میلاد، حکومتی که بعد از فتح اسکندر به جا مانده بود (حکومت یونانی) با شورشی معروف به مکابی روبه‌رو شد. دو قرن بعد، در سال ۷۰ میلادی، ارتش روم شهر اورشلیم را محاصره و معبد یهودیان را برای دومین بار تخریب کرد.

درو لانگکر، همکار پژوهشی دانشکده الهیات دانشگاه دوک می‌گوید ازآنجایی که هیچ‌یک از نسخه‌های خطی تاریخ دقیق ندارند، پژوهشگران مجبورند حدس بزنند و جای تاریخ‌های گمشده را پر کنند. به همین دلیل، آن‌ها روایتی کلی می‌سازند که نشان می‌دهد سبک خط و نوشته‌ها چگونه ممکن است در طول زمان تغییر کرده باشد.

براساس تجزیه‌و‌تحلیل‌های پالئوگرافی (خط‌شناسی) گذشته از طومارهای دریای مرده، سبک‌های خاص نگارشی بسیاری از قطعات به دوره‌های مختلفی از این تاریخ سیاسی پرآشوب نسبت داده شده‌اند. بنا بر گمانه‌زنی‌ها، خط حشمونی که در برخی از قطعات آرامی به کار رفته، از نام سلسله یهودی حشمونیان برگرفته شده و حدود سال ۱۰۰ پیش از میلاد تا اوایل قرن نخست میلادی مورد استفاده بوده است. درمقابل، خط عبری دیگری معروف به هرودی تا زمان حکومت هیرود، فرمانروای رومی که در دوران تولد عیسی مسیح بر یهودیه سلطنت می‌کرد، به شکل استاندارد و رایج در‌آمده بود.

مدل هوش مصنوعی خنوخ نظر متفاوتی دارد. پژوهش جدید نشان می‌دهد گذار از خط حشمونی به هرودی پیچیده‌تر از آن چیزی است که قبلا تصور می‌شد، چراکه نمونه‌هایی از خط هرودی پیدا شده‌اند که تا ۵۰ سال پیش از پادشاه هیرود وجود داشته‌اند.

متخصصان پالئوگرافی تاریخ نگارش طومار 4Q114 را حدود سال ۱۶۵ پیش از میلاد تعیین کرده بودند، زیرا این طومار رویدادهایی را شرح می‌دهد که به قیام مکابی‌ و به ویژه توهین به معبد اورشلیم مربوط می‌شود. مدل خنوخ نیز بازه زمانی بین سال‌های ۲۳۰ تا ۱۶۰ پیش از میلاد را پیش‌بینی کرده است که در چارچوب تخمین‌های پالئوگرافی قرار دارد.

پژوهشگرانی که در پژوهش حاضر مشارکتی نداشته‌اند، می‌گویند چه تحلیل طومار توسط انسان انجام شود و چه با هوش مصنوعی، شناسایی دقیق تاریخ یک سند تنها براساس دست‌خط محدودیت دارد.

لانگکر معتقد است پالئوگرافی، مخصوصا زمانی که داده‌های کافی و با برچسب‌های دقیق در دسترس نباشد، برای تاریخ‌گذاریِ خیلی دقیق مناسب نیست. کریستوفر رولستون، دانشمند متخصص درزمینه‌ی خطوط باستانی از دانشگاه جورج واشنگتن، بر این موضوع تاکید می‌کند که تکنیک‌های نوین هوش مصنوعی مانند خنوخ می‌توانند ابزارهای مفیدی باشند، اما هرگز نباید تنها ابزارهایی باشند که پژوهشگر برای درک نوشتار نسخه‌های خطی از آن‌ها استفاده می‌کند. او می‌گوید دست‌خط انسان، به‌دلیل داشتن ویژگی‌ها و تفاوت‌های فردی، امری بسیار انسانی و شخصی است که نمی‌توان به سادگی آن را توسط ماشین‌ها و هوش مصنوعی فهمید یا تفسیر کرد.