قطع GPS و اختلال ناوبری در ایران؛ جنگ سایبری خاموش در آسمان موقعیت‌یاب‌ها

طی چند روز اخیر و تا لحظه نگارش این گزارش، نقشه‌ها در گوشی کاربران سردرگم‌اند؛ دست‌کم در تهران و برخی شهرهای دیگر اینطور هستند. کاربران اپلیکیشن‌های مسیریابی ایرانی با مشکلی بی‌سابقه روبرو هستند: گم‌شدن در شهری که می‌شناسند. خطای مکان‌، پرش ناگهانی موقعیت به فرودگاه مهرآباد یا حتی نقاطی خارج از کشور و یا نقطه‌ای پرت در کویر، تنها برخی از مشکلاتی است که هنگام سر و کله زدن با مسیریاب‌های بومی و غیربومی با آن مواجه می‌شوند. این، نشانه‌ای از یک میدان نبرد پنهان است: جنگ الکترونیک در بستر موقعیت‌یابی جهانی.

پاسخ رسمی تیم مسیریاب «نشان»، اپلیکیشن پردانلود مسیریابی ایرانی، یک حقیقت فنی را تأیید می‌کند که منشا آن البته نامشخص است. این تیم می‌گوید: «اختلال‌های اخیر حاصل GPS Spoofing (جعل سیگنال موقعیت) و همزمان، قطع ارتباط A-GPS روی بستر اینترنت موبایل است.» این یعنی گوشی کاربر یا اطلاعات موقعیت‌یابی غلط دریافت می‌کند، یا اصلاً نمی‌تواند موقعیت دقیق خود را پیدا کند. آنطور که تیم نشان اذعان داشته این مشکل برای همه کاربرها وجود دارد و کنترل و نظارت آن در دست اپلیکیشن‌ها نیست.

در ساده‌ترین تعریف، GPS Spoofing یعنی ارسال سیگنال تقلبی به گیرنده‌ها، تا تصور کنند در مکانی دیگر هستند. تیم نشان همچنین تاکید دارد قطع بودن و اختلال‌های شدید در اینترنت جهانی کاری کرده که گوشی کاربران نمی‌تواند از قابلیت A-GPS که به تعیین موقعیت‌یابی مکانی کمک می‌کند؛ استفاده کند. همین موضوع باعث شده که موقعیت‌یابی دیرتر و با دقت پایین‌تری صورت بگیرد.

این اختلال‌ها بی‌مقدمه نبوده‌اند. مرکز مطالعات راهبردی وزارت کشور در کانال رسمی خود در پیام رسان بله ادعا کرده ایران در روزهای اخیر و همزمان با تحولات نظامی منطقه، بیشتر خدمات GPS را متوقف کرده و سامانه بیدو چین را فعال کرده است. اگرچه از نظر فنی، قطع کامل GPS به شکل سراسری امکان‌پذیر نیست، اما ترکیبی از اقدامات هدفمند می‌تواند آن را عملا غیرقابل استفاده کند.

• راه‌اندازی گسترده اخلالگرهای GPS در مناطق کلیدی شهری (استفاده از تکنیک جمینگ)
• غیر فعال کردن A-GPS با قطع اینترنت بین‌المللی موبایل
• محدودسازی یا فیلتر سرویسی که از GPS بهره می‌برد
• هدایت صنایع و اپ‌ها به استفاده از جایگزین‌هایی چون Beidou یا GLONASS

آنچه این‌ روزها رخ داده موضوع جدید نیست و در واقع ادامه دهنده سیاستی است که در آن انتقال از وابستگی به سامانه آمریکایی GPS به یک سیستم بومی‌تر و متحدمحور با چین انجام شده است.

از زمان ورود فناوری GNSS (سامانه‌های ماهواره‌ای موقعیت‌یاب) به میدان جنگ و بازار، موقعیت‌یابی دیگر یک ابزار خدماتی صرف نیست؛ بلکه بخشی از امنیت ملی است. جنگ روسیه و اوکراین نشان داد که توانایی در اختلال سیگنال ناوبری می‌تواند پهپادها را کور کند، موشک‌ها را منحرف سازد، و ارتباطات حیاتی را مختل کند.

در این میدان، GPS برای ایران دیگر فقط یک سرویس نبود؛ بلکه یک خطر بالقوه محسوب می‌شد. چرا که در شرایط بحرانی، آمریکا به راحتی می‌تواند دسترسی ایران به شبکه GPS را قطع یا دستکاری کند.

اگر ادعای مرکز مطالعات راهبردی درست باشد؛ ورود به منظومه بیدو، دقیقاً در پاسخ به همین آسیب‌پذیری رخ داده است: همسو شدن با شبکه‌ای که به‌طور فزاینده توسط کشورهای غیرغربی پذیرفته می‌شود.

گرچه ریشه این تغییر در نگرانی‌های امنیتی و نظامی است، اما هنوز مشخص نیست که این سیاست ادامه‌دار و عمومی‌تر خواهد شد یا خیر. در صورت این اتفاق تاثیرات آن در زندگی روزمره ایرانیان نیز ملموس خواهد بود. با قطع GPS و گذار تدریجی به بیدو مسیریاب‌ها (نظیر «نشان» و «بلد») باید سامانه خود را به Beidou مجهز کنند. همچنین گوشی‌های هوشمند باید از چیپ‌هایی استفاده کنند که بیدو را پشتیبانی می‌کنند (اکثر گوشی‌های چینی این قابلیت را دارند) اما این گذار آسان نیست. اکوسیستم نرم‌افزاری و سخت‌افزاری ایران، سال‌هاست حول محور GPS ساخته شده. تغییر این زیرساخت، بدون همکاری شرکت‌های تولیدکننده گوشی، توسعه‌دهندگان نقشه و تأمین‌کنندگان تراشه، آسان یا فوری نخواهد بود.

تغییر احتمالی ناوبری از GPS به بیدو در ایران، فقط یک اصلاح فنی نیست؛ این، نقشه‌ای اگر قرار باشد عملی شود آینده سیاسی-فناورانه کشور را تغییر خواهد داد. باید دید که آیا این سیاست‌ها در ادامه و پس از آتش بس نیز ادامه خواهد یافت یا خیر.