آیا با پنل خورشیدی می‌توان بیت‌کوین استخراج کرد؟

در ویدیوهای وایرال شبکه‌های اجتماعی، فرمول‌های موفقیت ساده و بی‌انتها هستند: چند پنل خورشیدی روی بام نصب می‌کنید و یک دستگاه ماینر هم کنارشان می‌گذارید. از اینجا به بعد خورشید کار خودش را می‌کند و شما فقط منتظر بیت‌کوین‌های تازه می‌مانید؛ ترکیبی که هم سبز و دوستدار محیط‌زیست به نظر می‌رسد و هم نوید درآمدی بی‌دردسر می‌دهد.

کلیت این تصویر ایده‌ی جذابی به نظر می‌رسد: یک منبع درآمد غیرفعال، پاک و مدرن که با کمترین زحمت، آینده مالی شما را تضمین می‌کند. اما آیا این فرمول تمام حقیقت را بازگو می‌کند؟ چرا به‌ندرت از آنچه پشت پرده‌ی این فرایند می‌گذرد، یعنی پیچیدگی‌های فنی، هزینه‌های پنهان و محاسبات اقتصادی چیزی می‌شنویم؟

آیا واقعاً می‌توانیم «طلای دیجیتال» را از پرتوهای خورشید به دست آوریم یا این مسیر چیزی جز سرابی پرهزینه نیست؟

ایده‌ی اصلی استخراج بیت‌کوین با پنل خورشیدی، با فرایندی سه‌مرحله‌ای پیش می‌رود: انرژی رایگان خورشید، درآمد غیرفعال از استخراج و یک برگ سبز به کارنامه محیط‌زیستی شما. بیایید این روایت‌ها را کنار داده‌های واقعی بگذاریم، هر وعده را به‌تنهایی بررسی کنیم و ببینیم چه چیزی از آن باقی می‌ماند وقتی که فیلترهای رنگارنگ و موسیقی‌های هیجان‌انگیز را کنار بزنیم.

این شعار بر پایه‌ی واقعیتی ظاهراً ساده عنوان می‌شود: نور خورشید که پول نمی‌خواهد. اما آنچه روی پشت‌بام شما می‌تابد، به‌تنهایی نه برق تولید می‌کند و نه بیت‌کوین. برای مهار این نور و تبدیلش به الکتریسیته قابل‌استفاده، باید وارد قلمرویی شوید که برچسب قیمتش کوچک‌ترین شوخی‌ای با شما ندارد.

اینجا با اولین دیوار بلند اقتصادی روبه‌رو می‌شویم: هزینه سرمایه‌گذاری اولیه. طبق گزارش‌ها، نصب یک سیستم خورشیدی مسکونی استاندارد به طور متوسط بین ۱۴,۰۰۰ تا ۳۶,۰۰۰ دلار هزینه خواهد داشت، ضمن اینکه هزینه‌ی متوسط به‌ازای هر وات تولیدی نیز رقمی بین ۲٫۵۳ تا ۳٫۵۶ دلار تخمین زده می‌شود.

پس در عمل عبارت فریبنده‌ی «انرژی رایگان» مستلزم سرمایه‌گذاری اولیه سنگینی خواهد بود که هسته اصلی تمام تحلیل‌های اقتصادی بعدی را تشکیل می‌دهد و اولین خدشه را به پیکر رؤیای ما وارد می‌کند.

این شعار ساده نیز پیچیدگی، رقابت نفس‌گیر و مدیریت فعالی را که پیش‌زمینه‌ی موفقیت عملیات ماینینگ محسوب می‌شود، به‌کلی نادیده می‌گیرد.

استخراج بیت‌کوین صنعتی فوق‌العاده رقابتی در مقیاس جهانی است. معمولاً سودآوری این حوزه را «هدفی متحرک» ذکر می‌کنند که همیشه تحت‌تأثیر سه عامل قدرتمند قرار دارد: نوسانات شدید و غیرقابل‌پیش‌بینی قیمت بیت‌کوین، افزایش بی‌وقفه و دائمی «سختی شبکه»، و نیاز همیشگی به ارتقای سخت‌افزار برای حفظ بهره‌وری.

درواقع مفهوم «درآمد غیرفعال»، توهمی خطرناک است، زیرا موفقیت عملیات ماینینگ بدون نظارت دائمی، نگهداری، تصمیم‌گیری سریع و مدیریت ریسک بازار امکان‌پذیر نیست و هیچ شباهتی به درآمدی بی‌دردسر و خودکار ندارد.

این ادعا را می‌توانیم ساده‌سازی بیش از حد یک مسئله چندوجهی بدانیم. برای ارزیابی دقیق اثرات زیست‌محیطی، باید از مفهومی به نام «ارزیابی چرخه حیات» استفاده کنیم که تمامی مراحل، از تولید سخت‌افزار تا اسقاط آن را شامل می‌شود.

فرایند تولید پنل‌های خورشیدی، به‌ویژه خالص‌سازی سیلیکون، انرژی زیادی را صرف می‌کند و در کشورهایی مانند چین، با استفاده از برق تولیدی از زغال‌سنگ انجام می‌شود. پس از همان اول با نوعی «بدهی کربنی» مواجهیم که جبران آن به چندین سال فعالیت پاک نیاز خواهد داشت.

نکته‌ی قابل‌توجه اینکه هر تراکنش بیت‌کوین به طور متوسط معادل دورریختن یک دستگاه آیپد کوچک، یعنی حدود ۲۷۲ گرم پسماند الکترونیکی ایجاد می‌کند. این‌ها را روی دیگر سکه‌ی «بیت‌کوین سبز» بدانید که به‌ندرت در روایت‌های محبوب به تصویر کشیده می‌شوند.

اینجا است که ماجرا رنگ‌وبوی «نیروگاه» پیدا می‌کند. استخراج رقابتی بیت‌کوین یعنی دستگاه باید بی‌وقفه روشن باشد، بدون وقفه شبانه یا مرخصی روز ابری. برای پوشش ساعات شب و حداقل یک روز کاملاً ابری، ما به یک سیستم ذخیره‌سازی انرژی (ESS) با ظرفیت ۱۵۶ کیلووات‌ساعت ظرفیت قابل‌استفاده عظیم نیاز داریم.

این محاسبات یک واقعیت مهم را آشکار می‌سازد: نیازهای انرژی حتی یک دستگاه ماینر، مستلزم ساخت یک نیروگاه کوچک است که بسیار فراتر از هنجارهای مسکونی است. تصویر متداولی که از افزودن یک ماینر به سیستم خورشیدی خانگی در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شود، از نظر فنی و مالی ناقص و غیرممکن است.

حالا که ابعاد فنی پروژه را شناختیم، وقتش رسیده که وارد جدی‌ترین بخش ماجرا شویم: اکسل‌ها و جمع و تفریق‌ها. پرسش ساده است و پاسخ نه‌چندان شیرین که انتظار داریم: آیا این سرمایه‌گذاری اصلاً به‌صرفه است؟

بیایید قدم‌به‌قدم هزینه‌ها را جمع بزنیم:

سخت‌افزار ماینینگ: یک دستگاه Antminer S19 Pro که در بازار جهانی حدود ۳ تا ۴ هزار دلار قیمت دارد.

سیستم خورشیدی ۱۷ کیلوواتی: این بخش با میانگین ۲٫۵۳ دلار به‌ازای هر وات، حدود ۴۳,۰۱۰ دلار خرج روی دستتان می‌گذارد.

سیستم ذخیره‌سازی انرژی (۱۹۵ کیلووات‌ساعت): حتی با قیمت نسبتاً پایین ۱۳۹ دلار برای هر کیلووات‌ساعت در سال ۲۰۲۴، فقط خود باتری‌ها بیش از ۲۷ هزار دلار هزینه دارند و این بدون احتساب اینورتر، تجهیزات جانبی و نصب است که رقم را بالاتر می‌برد.

مجموع هزینه سرمایه‌گذاری اولیه برای راه‌اندازی تنها یک دستگاه ماینر مستقل از شبکه برق، به‌راحتی از ۷۰ تا ۸۰ هزار دلار فراتر می‌رود. چنین رقمی، پروژه را از «سازوکاری برای درآمد جانبی» به یک سرمایه‌گذاری تجاری تمام‌عیار تبدیل می‌کند.

(اگر بخواهیم با مثالی از ماینرهای رایج در بازار ایران این محاسبات را پیش ببریم، می‌توانیم ماینر M61 را با قیمت حدودی ۲۶۵ میلیون تومان مثال بزنیم که میانگین مصرف برق آن حدود ۳٫۵ کیلووات‌ساعت عنوان می‌شود. با روشن نگه‌داشتن ۲۴ ساعتی این ماینر، ۸۴ کیلووات‌ساعت انرژی مصرف می‌کنید.

برای اینکه یک ماینر ۳۵۰۰ واتی را ۲۴ ساعته روشن نگه‌دارید، باید توان پنل‌های خورشیدی شما به ۲۰ تا ۲۲ کیلووات برسد که بیش از ۳۰۰ میلیون تومان هزینه خواهد داشت. با خرید یک باتری ۸۴ کیلووات ساعتی برای ذخیره‌ی انرژی در روز و استفاده در شب، اینورتر و تجهیزات جانبی، مجموع هزینه‌های راه‌اندازی سیستم و ماینر شما از یک میلیارد تومان فراتر می‌رود.)

سودآوری استخراج بیت‌کوین، نه فقط به یک متغیر، که به دو عامل اصلی بستگی دارد: قیمت بیت‌کوین و سختی شبکه؛ عواملی که هیچ سرمایه‌گذار کوچک یا بزرگی کنترلی روی آن‌ها ندارد. اما یک عنصر دیگر هم هست که اغلب دست‌کم گرفته می‌شود و حتی از قیمت برق هم سرنوشت‌سازتر است: زمان فعالیت (Uptime).

تحلیل وبسایت تخصصی Braiins.com نشان می‌دهد عملیاتی که با بیش از ۹۰درصد زمان (از ۲۴ ساعت) فعالیت و هزینه برق پایین (مثلاً ۰٫۰۵ دلار به‌ازای هر کیلووات‌ساعت) می‌کند، سودآوری بسیار بیشتری نسبت به عملیاتی خواهد داشت که تنها ۳۵ درصد اوقات فعالیت دارد؛ مثل یک سیستم خورشیدی بدون باتری که فقط در طول روز کار می‌کند.

به عبارتی با این حجم از هزینه اولیه و با درنظرگرفتن استهلاک سریع سخت‌افزار دوره بازگشت سرمایه برای یک سرمایه‌گذار خرد در عمل احتمالاً هیچ‌وقت فرا نخواهد رسید. پیش از آنکه دستگاه حتی هزینه خود را جبران کند، از نظر اقتصادی از دور خارج می‌شود.

در جدول زیر که براساس CAPEX اولیه ۸۰ هزار دلاری و استهلاک سخت‌افزار ترسیم شده، این ریسک شدید را مشاهده می‌کنید:

این جدول نشان می‌دهد که حتی در خوش‌بینانه‌ترین سناریوی بازار، بازگشت سرمایه اولیه قبل از منسوخ‌شدن کامل سخت‌افزار تقریباً غیرممکن است. در واقع چنین انتخابی برای اشخاص مستقل و سرمایه‌گذاران کوچک، سرمایه‌گذاری‌ای با ریسک بسیار بالا و شانس موفقیت بسیار پایین محسوب می‌شود.

تا اینجای کار، نتیجه برای سرمایه‌گذار خُرد روشن بود: ماین‌کردن «بیت‌کوین خورشیدی» در مقیاس خانگی بیشتر به یک ماجراجویی پرهزینه شباهت دارد تا یک منبع درآمد مطمئن.

پس این‌همه هیاهو برای چیست؟ آیا می‌توانیم استخراج خورشیدی بیت‌کوین را دروغی بزرگ بدانیم؟ نه دقیقاً. واقعیت این است که مدل اقتصادی واقعی و توجیه‌پذیر استخراج بیت‌کوین با انرژی خورشیدی وجود دارد؛ اما بازیگرانش نه علاقه‌مندان خانگی، که اپراتورهای بزرگ انرژی‌های تجدیدپذیر در مقیاس صنعتی هستند.

نیروگاه‌های بزرگ بادی و خورشیدی با مشکلی اساسی و ذاتی دست‌به‌گریبان‌اند: تناوب و ناپایداری (Intermittency). خورشید همیشه نمی‌تابد و باد همیشه نمی‌وزد.

چالش بزرگ‌تر زمانی رخ می‌دهد که تولید انرژی بالا و تقاضای شبکه پایین است، مثل نیمه‌شب‌ها یا آخر هفته‌ها. در این شرایط، قیمت برق در بازارهای عمده‌فروشی می‌تواند به‌شدت کاهش یابد یا حتی منفی شود و به همین دلیل اپراتور شبکه به نیروگاه‌ها دستور می‌دهد تا تولید خود را متوقف کنند.

اینجا است که استخراج بیت‌کوین به‌عنوان یک راه‌حل هوشمندانه وارد میدان می‌شود. ماینرها می‌توانند مراکز داده‌ی خود را مستقیماً در کنار یک نیروگاه خورشیدی یا بادی احداث کنند و این و برق مازاد را که در غیر این صورت ارزشی نداشت، با قیمت بسیار پایین بخرند.

نکته مهم اینکه بار مصرفی استخراج بیت‌کوین کاملاً انعطاف‌پذیر است و می‌توان آن را در کسری از ثانیه قطع و وصل کرد. این استراتژی انرژی تلف‌شده را به جریان درآمدی جدیدی تبدیل می‌کند. شرکت‌های بزرگی مانند CleanSpark و Soluna مدل کسب‌وکار خود را دقیقاً بر همین اساس بنا نهاده‌اند.

در این حالت سرمایه‌گذار نیروگاه خورشیدی را برای استخراج بیت‌کوین نمی‌سازد؛ بلکه عملیات استخراج بیت‌کوین را به نیروگاه خورشیدی خود می‌آورد تا کسب‌وکار اصلی خود، یعنی فروش انرژی را پایدارتر، مطمئن‌تر و سودآورتر کند. این همان جایی است که استخراج و انرژی پاک، در مقیاس صنعتی، به‌جای تقابل با هم وارد یک شراکت برد-برد می‌شوند.

ماجرای «بیت‌کوین خورشیدی» دو روی کاملاً متفاوت دارد. نخست نسخه‌ی ساده‌پسندی که با عناوین «درآمد آسان، سبز و بی‌دردسر برای همه» در شبکه‌های اجتماعی تبلیغ می‌شود و با اولین بررسی‌های جدی فرومی‌ریزد.

دیگری نسخه‌ی واقعی و پیچیده‌ای است که فقط مختص غول‌های انرژی است. کارشناسان هم براساس تحلیل‌های فنی و اقتصادی توصیه‌های زیر را ارائه می‌کنند:

برای علاقه‌مندان و سرمایه‌گذاران خرد: سراغ این ماجرا نروید. هزینه ساخت یک سیستم مستقل که بتواند ۲۴ ساعته ماینینگ کند، آن‌قدر بالا است که حتی قبل از دیدن رنگ سود، دستگاهتان به تاریخ می‌پیوندد.

در مناطقی با سهم بالای انرژی‌های پاک و شبکه‌هایی که ظرفیت اضافه دارند، ماینینگ می‌تواند درآمدهای بیشتری تولید کند، بازدهی کل نیروگاه را بالا ببرد و حتی به تعادل شبکه کمک کند؛ اما برای افراد و سرمایه‌گذاران کوچک، این کار اصلا صرفه‌ی اقتصادی ندارد.