انواع وصیت نامه و چگونگی نوشتن وصیت نامه
وصیت عمل حقوقی است که به موجب آن شخص به طور مستقیم در اموال یا حقوق خود برای بعد از فوت تصرف می‌کند.
وصیت برای محروم کردن برخی از ورثه از ارث
وصیت‌نامه چیست؟
وصیت عمل حقوقی است که به موجب آن شخص به طور مستقیم در اموال یا حقوق خود برای بعد از فوت تصرف می‌کند.
در قانون امور حسبی برای وصیت نامه قابل پذیرش در دادگاه ها سه شکل پیش بینی شده است که عبارتند از:
۲- وصیت نامه رسمی
۳- وصیت نامه سری
هر سندی که خارج از این سه شکل باشد به عنوان وصیت نامه پذیرفته نمی شود با وجود این هر گاه اشخاص ذینفع (ورثه) به وجود وصیت نامه اعتراف کنند، دادگاه آن را رد نمی کند.
وصیت نامه باید کتبی باشد تا بتوان در دادگاه به آن استناد کرد. وصیت شفاهی پذیرفته نمی شود یعنی، با شهادت نمی توان وصیت را اثبات کرد.
به شخص وصیت کننده "موصی" گفته می‌شود. موصی نمیتواند نسبت به کل اموال خود به هر طریقی که مایل است وصیت کند. مثلا به بعضی از وراث خود کمتر و به بعضی دیگر بیشتر ببخشد یا یک یا چند تن از وراث خود را از ارث محروم کند. اگر چنین وصیت نامه‌ای تنظیم شود، وصیت متوفی تنها نسبت به یک سوم اموالش نافذ است و در صورت مخالفت سایر ورثه با مفاد وصیت نامه، آثار حقوقی بر دو سوم باقی مانده مترتب نیست.
وصیت کننده بطور قطع یقین باید اهلیت ومجاز به تصرف در اموال خودباشد. موصی می‌تواند درهر صورت از وصیت خود برگردد. ووصیت دومی بر وصیت اول خود صادرنماید در این صورت وصیت دوم مورد پذیرش وبه اجراء در می‌آید. پس اگر وصی یک یا چندورثه را از ارث محروم کند وصیت غیرنافذ می‌باشد.
وصیت نامه خود نوشت
طبق ماده ۲۷۸ قانون امور حسبی وصیت نامه خود نوشت وصیتی است که توسط خود شخص نوشته شده و دارای تاریخ روز و ماه و سال به خط موصی (کسی که طی وصیت مال یا منفعتی از مال خود را برای زمان پس از مرگش به دیگری واگذار می‌کند) بوده و به امضاء او رسیده باشد. وصیت نامه خود نوشت ساده ترین شکل وصیت نامه است و به موصی امکان می‌دهد که خود به طور پنهانی وصیت نامه اش را بنویسد و هیچ هزینه ای هم نپردازد. تنها خطر این است که وصیت نامه از بین برود یا در معرض تحریف قرار گیرد پس باید آن را در محلی محفوظ نگه داشت.
شرایط تنظیم
۱- نوشته شدن تمام وصیت به خط موصی: بنابراین شخصی که سواد خواندن و نوشتن ندارد نمیتواند وصیت نامه خود نوشت تنظیم کند. در تنظیم این نوع وصیت نامه توکیل به غیر امکان ندارد یعنی، وصیت نامه تنظیم شده به وسیله وکیل را نباید خود نوشت نامید.
۲- داشتن تاریخ روز و ماه و سال به خط موصی
۳- امضای وصیت نامه: مهر و اثر انگشت موصی جایگزین امضاء او نمی‌شود. تغییر هایی که بعد از امضای وصیت نامه در آن داده می‌شود، در واقع وصیت نامه جدیدی است که باید مجدد امضاء شود و تاریخ در آن قید شود وگرنه اعتبار وصیت نامه خود نوشت را نخواهد داشت. امضای وصیت نامه به طور معمول در پایان آن واقع می‌شود، ولی مانعی ندارد که امضاء در آغاز یا حتی در پاکت وصیت نامه درج شود البته مشروط بر اینکه احراز شود پاکت جزء وصیت نامه است.
بیشتر بخوانید: نفقه چیست؟ نفقه زن و فرزند چقدر است؟
اعتبار وصیت نامه خود نوشت:
وصیت نامه خود نوشت سند عادی است. بنابراین وارثان و سایر اشخاص ذینفع می‌توانند در اصالت آن اظهار تردید کنند. یعنی می‌توانند بگویند که خط و امضاء منتسب به موصی نیست؛ در این صورت بر عهده موصی له (شخصی که به نفع او وصیت شده) است که انتساب وصیت نامه را به شخص موصی اثبات کند. در موردی که اصالت وصیت نامه محرز گردد اما به درستی تاریخ آن اعتراض شود در این حالت کسی که ادعا دارد تاریخ وصیت نامه نادرست است و یا تحریف شده باید این موضوع را در دادگاه ثابت کند.
افرادی که وصیت نامه خودنوشت به آنها سپرده شده می‌بایست بلافاصله بعد از اطلاع از تاریخ فوت موصی وصیت نامه را به دادگاه محل وقوع ترکه (دارایی زمان فوت متوفی؛ مترادف ارث) ارائه نماید.
وصیت نامه سری
وصیتی سری توسط موصی امضاء و لاک و مهر می‌شود و در اداره ثبت محل اقامت او یا محل دیگری که در آیین نامه وزارت دادگستری معین شده است، به امانت گذاشته می‌شود. در واقع این نوع وصیت نامه ترکیبی از وصیت نامه خود نوشت و رسمی است زیرا با وجود اینکه نزد مامورین رسمی تنظیم نشده است اما باید به ترتیبی که برای امانت اسناد در قانون ثبت اسناد مقرر گردیده است در اداره ثبت به امانت گذاشته شود.
شرایط تنظیم
۱- ضرورتی ندارد که وصیت نامه سری به خط موصی باشد یا تاریخ داشته باشد بلکه کافی است که به امضاء او برسد مگر اینکه موصی قدرت تکلم و حرف زدن نداشته باشد که در این صورت طبق ماده ۲۸۱ قانون امور حسبی باید تمام وصیت نامه را به خط خود بنویسد و امضاء کند و در حضور مسئول دفتر رسمی روی نوشته خود بنویسد که این برگ وصیت نامه او است در این صورت مسئول دفتر نیز باید روی پاکتی که وصیت نامه در آن است بنویسد که عبارت مزبور را موصی در حضور او نوشته است.
۲- بی‌سوادان نمی‌توانند وصیت نامه سری تنظیم کنند.
۳- امضای موصی مهم ترین رکن این نوع وصیت نامه است. مهر و اثر انگشت نمی تواند جانشین امضاء شود.
۴- طبق ماده ۷۵ قانون ثبت ، وصیت نامه سری باید لاک و مهر گردد و در لفافی پیچیده شود تا قابلیت امانت گذاردن را بیابد.
۵- طبق ماده ۷۵ قانون ثبت، موصی باید وصیت نامه را به اداره ثبت محل خود ببرد و در حضور مسئول دفتر تاریخ تسلیم امانت را تماماً با حروف قید کند. با این کار موصی در مرجع رسمی به صحت وصیت اقرار می‌کند.
۶- طبق ماده ۷۸ قانون ثبت ، مسئول دفتر باید تاریخ تقدیم سند را تایید کند و نمره ترتیب امانت را معین کند و پاکت یا لفاف را مهر کند و در دفتر مخصوص نام امانت گذار و تاریخ امانت و اسامی گواهان را (اگر حضور داشته باشند) قید کند و به موصی رسید بدهد.
وصیت نامه سری در عمل کمتر دیده می شود زیرا دارای تشریفات پیچیده ای است و عدم رعایت تشریفات تنظیم و امانت گذاردن باعث بی اعتباری وصیت‌نامه سری می‌شود. به همین جهت کسانی که مایلند وصیتشان پنهان بماند وصیت نامه خود نوشت را انتخاب می کنند و کسانی هم که می خواهند سند رسمی مصون از دسترسی داشته باشند، وصیت نامه رسمی را انتخاب می کنند.
وصیت نامه رسمی
وصیت نامه رسمی در دفتر اسناد رسمی تنظیم می‌گردد و تابع تشریفات و مقررات اسناد رسمی است و اعتبار و رسمیت آن از وصیت‌نامه خودنوشت و سری بیشتر است. اگر کسی وصیت خود را به صورت رسمی تنظیم کند هیچ خدشه ای به آن وارد نیست.
شرایط تنظیم
طبق ماده ۲۷۷ قانون امور حسبی ترتیب تنظیم وصیت نامه رسمی و اعتبار آن تابع همان شرایطی است که برای اسناد تنظیم شده در دفتر اسناد رسمی مقرر شده است. بنابراین وصیت نامه رسمی تشریفات خاصی ندارد و مانند سایر اسناد رسمی تنظیم می‌گردد.
بیشتر بخوانید: تفاوت اموال منقول با اموال غیر منقول
اعتبار وصیت نامه
اعتبار وصیت نامه رسمی مانند سایر اسنادی است که در دفتر اسناد رسمی تنظیم می‌شود. بنابراین وصیت نامه رسمی، خواه موضوع آن مال منقول باشد یا غیر منقول، بدون آن که نیاز به حکمی از دادگاه باشد، قابل اجرا است. همچنین تمام محتویات و امضاهای مندرج در آن رسمی و معتبر است و فقط می‌تواند نسبت به آن ادعای جعل کرد و نمی‌توان نسبت به محتویات و امضاهای آن اظهار تردید کرد.
موارد رجحان وصیت نامه رسمی نسبت به وصیت نامه خود نوشت و سری
۱- بی سوادان و کسانی هم که توانایی نوشتن ندارند می توانند با مراجعه بع دفاتر اسناد رسمی برای خود وصیت نامه رسمی تنظیم کنند.
۲- با ثبت وصیت نامه در دفتر اسناد رسمی نگرانی در خصوص فقدان یا تحریف آن وجود نخواهد داشت.
۳- در مقام اجرای وصیت نامه موصی له نیازی به اثبات اصالت آن ندارد و در بسیاری از موارد رجوع به دادگاه هم ضرورت پیدا نمی کند.
نکاتی که باید هنگام تنظیم وصیت نامه رعایت شود:
۲- مال مورد وصیت قابلیت معامله و نقل و انتقال داشته باشد، براین اساس اموال عمومی و موقوفه نمی‌توانند مورد وصیت قرار گیرند.
۳- آنچه وصیت می‌شود در مالکیت وصیت‌کننده باشد بنابراین وصیت بر مال غیر باطل است.
وصیت در شرایط غیرعادی
گاهی در موارد غیرعادی مانند جنگ یا خطر مرگ فوری و..... رعایت تشریفات وصیت نامه ممکن نیست مطابق ماده 283 قانون امور حسبی 4 نوع وصیت نامه در موارد غیرعادی پیش بینی شده است:
۲-وصیت در موارد خطر فوری
۳-وصیت بهنگام شیوع امراض سازی
۴-وصیت هنگام مسافرت در دریا
نکته: هرگاه وضع فوق العاده پایان پذیرد اعتبار وصیت نامه فوق العاده ظرف یکماه از تاریخ رفع حالت اضطرار از بین می رود پس موصی می بایست پس از اتمام حالت غیرعادی ظرف یکماه نسبت به تنظیم وصیت نامه به یکی از طرق معتبر قانونی اقدام نماید.
به موجب ماده ۸۳۶ قانون مدنی هرگاه کسی به قصد خودکشی خود را مجروح یا مسموم کند یا اعمال دیگری از این قبیل را که موجب هلاکت است مرتکب گردد و پس از آن وصیت نماید آن وصیت در صورت هلاکت باطل است و هرگاه اتفاقاً منتهی به فوت نشد وصیت نافذ خواهد بود.
شرایط بطلان وصیت به موجب ماده مذکور به شرح ذیل می‌باشد:
به موجب ماده ۸۳۶ قانون مدنی موصی باید خود را مجروح یا مسموم کند یا اعمالی از این قبیل که موجب هلاکت است را انجام دهد مانند آن که اعتصاب غذا کند بنابراین هرگاه موصی اعمالی مرتکب شود که نوعاً موجب هلاکت نمی‌شود مانند آن که سر خود را در اثر عصبانیت به دیوار بزند و در نتیجه آن فوت کند در این حالت اگر قبل از فوت وصیتی کند آن وصیت باطل نمی‌باشد.
موصی باید عمل مزبور را به قصد خودکشی انجام دهد بنابراین در صورتی که قصد خودکشی نداشته باشد، ولی اتفاقاً در اثر انجام آن عمل فوت کند وصیتی که پس از ارتکاب عمل مزبور انجام داده است باطل نخواهد بود.
وصیت باید پس از ارتکاب عمل واقع گردد لذا چنانچه کسی سمی را به قصد خودکشی بخورد و سپس وصیت بنماید و در نتیجه نوشیدن سم فوت کند وصیتش باطل است، اما در صورتی که قبل از ارتکاب عمل وصیت بنماید وصیت صحیح است اگر چه در حین وصیت قصد خودکشی داشته باشد، زیرا در ماده مزبور قید شده که پس از ارتکاب عمل خودکشی، وصیت نماید.
گاهی شخصی مال یا منفعتی از مال خویش را در وصیت نامه‌ی خود برای دیگری وصیت می‌کند، که به این نوع وصیت تملیکی می‌گویند. طبق این نوع وصیت نامه، اموال شخص متوفی پس از فوتش، به تملک دیگری در می‌آید.
۱- وصیت تملیکی خاص: وصیتی که موصی لهم (ذینفع وصیت) آن محصور باشند، که چنین وصیتی عقد است و نیاز به قبول موصی لهم دارد.
۲- وصیت تملیکی عام: یعنی وصیتی که موصی لهم آن عام است، مانند وصیت برای دانشجویان دانشگاه تهران یا وصیت بر جهت است، مانند وصیت برای فقرا یا وصیت برای ساختن مسجد. چنین وصیتی ایقاع است و نیاز به قبول موصی لهم ندارد.
وصیت عهدی
گاهی شخص وصیت‌کننده از شخصی می‌خواهد تا عملی را برایش انجام دهد مثلا وصیت می‌کند که بعد از مرگش بعضی از اموالش را وقف کند یا بدهی‌های وی را پرداخت کند این نوع وصیت در اصطلاح حقوق وصیت عهدی خوانده می‌شود.
کسی که مجری انجام وصیت قرار می‌گیرد در زمان زنده بودن وصیت کننده می‌تواند با این وصیت مخالفت کند و نپذیرد، اما پس از مرگ وی، مجری باید به انجام آنچه که موضوع وصیت متوفی بوده عمل کند.
۱- موصی می‌تواند شخص یا اشخاصی را برای نظارت در عملیات وصی معین کند. حدود اختیارات ناظر بستگی به اراده موصی دارد.
۲- به موجب ماده ۸۵۸ قانون مدنی وصی نسبت به اموالی که بر حسب وصیت در ید او می‌باشد حکم امین را دارد و ضامن نمی‌باشد مگر در صورت تعدی و تفریط؛ بنابراین وصی مسئول خسارات وارده نیست مگر در صورت تعدی و تفریط.
۳- به موجب ماده ۸۵۹ قانون مدنی وصی باید طبق وصایای موصی عمل کند، در غیر این صورت ضامن است و منعزل می‌شود. (انعزال به معنای آن است که نمایندگی بنا به یک علت قانونی و بدون نیاز به حکم دادگاه، ساقط می‌شود و در این خصوص حکم دادگاه جنبه اعلامی دارد، اما در عزل، دادگاه با احراز دلایلی حکم به برکناری نماینده می‌دهد و این حکم جنبه تاسیسی دارد و از تاریخ صدور منشاء اثر می‌باشد.)
۴- به موجب ماده ۸۶۰ قانون مدنی غیر از پدر و جد پدری کس دیگری حق ندارد برای صغیر وصی تعیین کند.
۵- به موجب ماده ۱۱۹۰ قانون مدنی وصی حق ایصاء ندارد یعنی نمیتواند:
الف. برای بعد از فوت خود وصی تعیین کند.
ب. در زمان حیات خود وصایت را به دیگری تفویض کند، مگر این که موصی این حق را به او داده باشد.
۶- به موجب ماده ۱۱۹۱ قانون مدنی اگر وصی خیانت کند منعزل می‌گردد.
۷- به موجب ماده ۱۱۹۲ قانون مدنی شخص مسلمان نمیتواند برای فرزند خود، وصی کافر (غیر مسلمان) تعیین کند.
اگر تعدادی از ورثه وصیت بیشتر از ثلث را رد کنند، ولی تعدادی از ورثه آن را قبول کنند، در این صورت مقدار بیش از ثلث فقط از سهم الارث کسانی که آن را پذیرفته اند، کسر خواهد شد. به عنوان مثال در صورتی که دارایی متوفی معادل ۱۲۰ میلیون باشد، وصیت او تا میزان یک سوم یعنی ۴۰ میلیون نیازی به رضایت ورثه نخواهد داشت.
آنچه گفته شد در همه انواع وصیت نامه باید رعایت شود به این معنی که اگر فردی وصیت نامه رسمی تنظیم کرد، به موجب این وصیت نامه هم نمیتواند بیشتر از یک سوم اموال را وصیت کند. در غیر این صورت به اجازه ورثه نیاز دارد.
اگر کسی به موجب وصیت یک یا چند نفر از ورثه خود را از ارث محروم کند وصیت مزبور باطل است، چه این وصیت بیش از ثلث ترکه باشد و چه کمتر از ثلث ترکه بنابراین، وصیت مزبور با توجه به اطلاق و عموم ماده ۸۳۷ قانون مدنی تا حد ثلث ترکه نیز نافذ نیست بلکه به جهت مخالفت با قواعد آمره باطل است.
