خودروهای متفقین از کدام جاده تهران عبور می‌کردند؟

تا دوره قاجار مهم‌ترین معبر در تهران جاده شوسه‌ای بود که بعد از دروازه شمیران به طرف شمیرانات پیش می‌رفت و خیابان ولی‌عصر(عج) نخستین خیابانی است که احداث آن در دوره پهلوی اول، جنوب تهران و میدان راه‌آهن را به شمال آن یعنی سرپل تجریش وصل کرد.

جاده مخصوص پهلوی یا خیابان ولیعصر (عج) فعلی به صورت تکه‌تکه ساخته شد و قدیمی‌ترین بخش آن در محدوده حصار ناصری قرار داشته ‌است که مابین تقاطع خیابان قزوین تا تقاطع خیابان انقلاب کنونی است. 

«نصرالله حدادی»، تاریخ‌پژوه، در این باره می‌گوید: «تکه اول این خیابان از میدان راه‌آهن شروع می‌شد و تا سر چهارراه معزالسلطان حسابی ادامه داشت. تکه دوم از چهارراه معزالسلطان تا پل امیربهادر، تکه سوم از پل امیربهادر تا میدان منیریه، تکه چهارم از میدان منیریه تا تقاطع خیابان امام خمینی فعلی(سپه سابق) و تکه پنجم هم از تقاطع خیابان امام خمینی تا خندق شمالی تهران که خیابان انقلاب فعلی بود.»

حدادی در ادامه به ماجرای ساخت آن اشاره می‌کند: «روزی رضاخان به «حاج آقا رضا رفیع» دستور می‌دهد به همراه «کریم آقاخان بوذرجمهری» در تقاطع خیابان امیریه و پل امیر بهادر در زمان طلوع آفتاب حاضر شوند. کریم آقاخان که کفیل شهرداری بود همراه شمشه، ‌ متر و تراز در این محل حاضر شد و حاج آقا رضا رفیع در یک سمت و کریم آقا در سمت دیگر متر به دست، حرکت و رضاخان محدوده را علامت‌گذاری می‌کرد. در آن زمان تا تقاطع خیابان سپه [امام خمینی(ره) فعلی] با خیابان منیریه، ‌ آباد بود و در آن ساختمان وجود داشت و تا سال‌ها بعد از ساخته شدن خیابان ولی‌عصر(عج)، بالاتر از چهارراه ولی‌عصر(عج) کنونی تا سرپل تجریش ساختمان و محله و خانه‌ای نبود و باغ‌هایی سرتاسر این خیابان را پوشانده بود. مثلاً در بالای چهارراه پارک‌وی اراضی محمودخان احتشام‌السلطنه بود یا بالاتر از آن باغ فردوس بود که متعلق به خاندان معیرالممالک بود. به همین دلیل توسعه این خیابان تا شمال تهران کار چندان دشواری نبود. خیابان پهلوی با طول تقریبی ۱۸ کیلومتر از میدان راه‌آهن تا پل تجریش به همین شکل برای ساخت علامت‌گذاری شد.»

حدادی به نقل از عموی مرحومش می‌گوید: «عرض خیابانی که بعدها به نام پهلوی شد، در دوران قاجار، خاکی و بیش از ۳-۴متر نبود و تقریباً حد فاصل سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ بناها و ساختمان‌های زیادی در این محدوده ساخته شد و خیابان ولی‌عصر(عج) حال و هوای شهری به خود گرفت تا به نوعی راه دسترسی از کاخ جنوبی رضاشاه، یعنی کاخ مرمر، را به کاخ شمالی که سعدآباد است فراهم کند.»

آنطور که حدادی می‌گوید: «جاده پهلوی، خاص دربار پهلوی نبود، اما بیشتر مردم در آن روزگار عادت داشتند از جاده قدیم(کورش کبیر یا شریعی فعلی) طی طریق کنند چراکه در آن کمتر خبری از ساخت و ساز در دوران پهلوی اول بود. پس از شهریور ۱۳۲۰، این سد شکست و این جاده عمومی شد. خودروهای متفقین و سپس مردم از این جاده عبور کردند اما سال‌ها گذشت تا جاده پهلوی به صورت خیابان پهلوی درآمد.»

حدادی به جزئیات بیشتر درباره این خیابان اشاره می‌کند: «خانه حاج آقا رضا رفیع در کوچه ثقه‌الدوله، همین کوچه برلن امروزی، بود و خانه کریم آقا بوذرجمهری، کفیل بلدیه تهران، (شهردار تهران) هم در کوچه لقمان ادهم. بعدها خیابان جباخانه را به نام او بوذرجمهری نامیدند که امروز همان خیابان پانزده خرداد است.  جزء اولین کوچه‌های سمت راست خیابان ولیعصر کوچه نجم‌آبادی است که زادگاه یکی از هنرمندان بزرگ کشور «مرتضی احمدی» است. در سمت چپ این خیابان کوچه‌ای به نام کوچه دلبخواه وجود دارد که به معنای واقعی کلمه دلبخواه بوده است و یکی از نویسندگان مشهور کشور ما به نام «اسلام کاظمیه» در این کوچه زندگی می‌کرد.»

او ادامه می‌دهد: «کمی بالاتر می‌رسیم به چهارراه مختاری. اینجا خانه‌باغ بسیار بزرگی بود که به پارک مختارالسلطنه معروف بود. این خانه‌باغ متعلق به محمدکریم‌خان مختارالسلطنه بود که بعدها می‌رسد به پسرش سرپاس مختار (رکن‌الدین مختار)، کسی که گفته می‌شود در دوره رضاشاه در بسیاری از جنایت‌ها دست داشته است. او از عجایب روزگار بود. او پدر ویولن‌نوازی در ایران و استاد اساتید بزرگی همچون «حسین یاحقی» و همچنین گل‌شناس مشهوری بوده است. پارک مختارالسلطنه در کمتر موردی از نقشه‌های تهران آمده، اما پدرم شاهدی زنده بود که برای من تعریف می‌کرد این پارک بسیار عظیم و بزرگ بود. یک دیوار چینه گلی داشت و گل‌های فراوانی از این دیوار بیرون زده بود و شب‌ها از داخل باغ صدای ویولن می‌آمد. محمدکریم‌خان مختارالسلطنه که خودش روزگاری حاکم تهران بود در وبای عام سال۱۲۹۶ از بین رفت.».»

حدادی از کوچه وستاهل، به عنوان یکی از گذرهای کمتر شناخته شده شهر تهران، در خیابان امیریه (بخشی از خیابان ولیعصر کنونی) کمی پایین‌تر از میدان منیریه یاد می‌کند و می‌گوید: «اگرچه امروزه هیچ نشان کهنه و قدیمی در این کوچه نمی‌توان یافت، اما نام این گذر کماکان از دست تطاول روزگار در امان مانده و بخشی از تاریخ ایران را در نام خود زنده نگاه داشته است. کوچه وستاهل در مجموعه باغ بسیار بزرگی به نام باغ اجلال‌الدوله بوده است. اینکه چرا این کوچه به وستاهل معروف شد، بی‌تردید با نام رئیس تشکیلات نظمیه در دوران احمدشاه قاجار، یعنی موسیو وستداهل ارتباط دارد. در اواخر حکومت قاجار، دولت برای برخی اصلاحات و سامان دادن به امور نظمیه چند افسر سوئدی را به استخدام اداره نظمیه درآورد و وستداهل به‌عنوان رئیس تشکیلات نظمیه جدید معرفی شد. بنابراین اسم کوچه مورد بحث بی‌شک از نام رئیس سوئدی تشکیلات نظمیه گرفته شده است. احتمالاً برای راحت‌تر شدن تلفظ آن «د» میانی واژه «وستداهل» برداشته شد.»

حدادی می‌گوید: «بعد از ساخته شدن خیابان ولی‌عصر(عج) که به بلندترین خیابان در تهران و خاورمیانه معروف است، کم‌کم محله‌های مختلف در امتداد این خیابان شکل گرفتند. مدرن‌ترین بوستان‌های شهر تهران مثل بوستان ساعی، مهم‌ترین سینماها و مراکز تفریحی شهر، تئاتر شهر و ساختمان‌های مهم دیگری در اطراف این خیابان ساخته شدند و ولی‌عصر(عج) را به محوری‌ترین خیابان شهر تهران تبدیل کردند. اغلب افرادی که در مسند قدرت بودند در اطراف این خیابان خانه داشتند. از فروغی و امیراحمدی تا خود رضاشاه که در کاخ سعدآباد یا کاخ مرمر زندگی می‌کرد. هنرمندان و اهالی فرهنگ و چهره‌های سرشناس دیگری هم در این خیابان سکونت داشتند و حتی مهم‌ترین و مدرن‌ترین هتل‌های شهر در این خیابان ساخته شدند.»

منبع: همشهری