کلاه گشادی که قوام‌ سر استالین گذاشت

با اعلام بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی دوم، انتظار می‌رفت که طرف‌های درگیر جنگ سر از خاک ایران در نیاورند. اما بر عکس، شمال و جنوب و غرب ایران از سوی نیروهای متفقین به اشغال درآمد که برای مردم ایران دشوارهای و مشکلات زیادی را به وجود آورد.

در یازدهمین نشست مرکز تهران‌شناسی همشهری با موضوع کودتای ۲۸ مرداد، دکتر «محسن جلیلوند» از ماجرای خروج اشغالگران با تدبیر دیپلمات های ایرانی یاد کرد و گفت: «یکی از اقدامات ارزنده دیپلمات‌های ایرانی در آن دوران این بود که سال ۱۹۴۳ از متفقین و چرچیل امضا  گرفتند که ۶ ماه بعد از پایان جنگ جهانی ایران را تخلیه کنند. کاری هیچ یک از کشورهای برنده تمایل به انجام آن نداشت. اما بالاخره با پایان جنگ امریکایی‌ها و انگلیسی‌ها ایران را تخلیه کردند. البته این میان که به روس ها که آذربایجان را اشغال کرده بودند، ابلاغ شد که جنگ به پایان رسیده و باید از ایران خارج شوند. استالین برای تخلیه ایران کمی تعلل و بهانه کرد کرد که چون هنوز ژاپن تسلیم نشده خیال رفتن از ایران را ندارد.»

نیروهای نظامی شوروی در شمال همچنان باقی ماندند و استالین همچنان در تلاش برای گرفتن امتیاز نفت شمال ایران بود. در این زمان احمد قوام‌السلطنه، نخست وزیر وقت ایران برای مذاکره راهی مسکو شد و مورد استقبال قرار گرفت. استالین در این دیدار قوام را تحت فشار قرار می‌دهد و از واژه «تبعیض» استفاده می‌کند و او را بازخواست می‌کند که چرا به انگلیس نفت می‌دهید. حتی استالین تلاش کرد تا ۵ ایالت از ایران جدا شوند و تحت اختیار شوروی قرار گیرد تا نفت آن مناطق را به یغما ببرند. اما با نبوغ ایرانیان این نیت شوم شکست خورد.

به گفته این استاد دانشگاه، قوام السلطنه در مذاکره با استالین قول مساعد به او داد که امتیاز نفت شمال را به شوروی واگذار کند. این درحالی است که مطابق قوانین مشروطه واگذاری هر گونه امتیاز خارجی باید به تصویب مجلس برسد و قوام به مجلس توصیه کرد که به هیچ وجه چنین امتیازی را تصویب نکنند نکنند. در واقع به نحوی روس‌ها و استالین از قوام رودست خوردند. استالین بعدها اعلام کرد که فقط یک نفر سر من کلاه گذاشت که او قوام‌السطنه بود.