داستان عجیب گرانی نان در تهران؛ پولدارها گندم را کجا پنهان می‌کردند؟

خیابان انبار گندم که این روزها به راسته لاستیک‌فروش‌ها تبدیل شده در سال‌های دور جایی برای نگهداری انبار و غلات بوده و اصلاً به همین خاطر نام انبار گندم را روی آن گذاشتند. این خیابان در دوره ناصری آبستن حوادث بسیاری بود.

خیابان صاحب‌جمع به نام میرزا ابراهیم امین‌السلطان بوده و بعدها به نام پسرش میرزا علی‌اصغر امین‌السلطان می‌شود. آنها افراد مورد اعتماد دربار بودند و از اموال شاه مراقبت می‌کردند که به همین دلیل لقب صاحب‌جمع را یدک می‌کشیدند. بین صاحب‌جمع و خیابان ری یک محوطه مثلثی شکل وجود دارد که به آن انبار گندم می‌گویند.

نام‌گذاری خیابان انبار گندم با روزهایی که تهران با قحطی مواجه بود گره خورده و حکایت جالبی دارد. در دوره قاجار به‌خصوص در دوره حکومت ناصرالدین شاه که جمعیت تهران زیاد شده بود و مردم مدام با قحطی دست و پنجه نرم می‌کردند، دربار تصمیم گرفت یک انبار غلات برای روز مبادا بسازد.

در آن سال‌ها ایرانی‌ها، گندم و غلات را در ظروف مخصوصی به نام «تاپو» نگهداری می‌کردند و تاپوها شمایل متفاوتی داشتند. برخی تاپوها از یک نیم‌دایره بزرگ تشکیل می‌شد که دهانه باریک‌تری داشت.

تاپوهای دایره‌ای را معمولاً به دیوار تکیه می‌دادند و از سر دیوار، گندم را داخل آنها می‌ریختند و در مواقع لزوم، گندم را از منفذی که در پایین تاپو تعبیه شده بود برداشت می‌کردند. این مدل تاپوها بیشتر در مناطق جنوبی کشور مورد استفاده قرار می‌گرفت و تاپوهای تهرانی حکایت دیگری داشت.

در تهران رسم بر این بود که تاپوسازها با خاک رس کوزه‌های سفالی می‌ساختند و این کوزه از پایین به بالا باریک می‌شد تا به دهانه برسد. ظرفیت تاپوهای تهرانی چیزی نزدیک به ۱۰۰‌کیلوگرم گندم بود.

تهرانی ‌ها برای در امان نگه داشتن گندم از گزند موش‌ها و حشرات موذی، داخل و بیرون تاپوها را لعاب‌اندود می‌کردند تا غیرقابل نفوذ شود.

نماد زشتی

تاپوها با گذشت زمان به سلاح کاربردی تهرانی برای مبارزه با قحطی تبدیل شد، اما نماد زشت و بدقواره‌ای بود و به همین خاطر در آن سال‌ها به آدم‌های بدقواره لقب «تاپو گِلی» می‌دادند.

با وجود پیشرفت تکنولوژی، عمر تاپوها در تهران به پایان نرسید و این کوزه‌های بزرگ و گلی هنوز هم در بازار وکیل‌التجار و بازار مولوی تهران مورد استفاده قرار می‌گیرد و جای امنی برای نگهداری گندم و غلات است.

البته بیشتر تاپوها در کارگاهای اطراف قم ساخته می‌شد و آنها را با ماشین‌های باری به تهران می‌آوردند. تاپوهای گلی یا به عبارتی سفالی تا قبل از وقوع قحطی‌های مکرر در خانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما در دوره ناصرالدین شاه تاپوهای عظیم‌الجثه‌ای برای محافظت از گندم ساختند.

تصویر واضح و روشنی از تاپوهای تهرانی در عصر ناصری وجود ندارد، اما تاریخ‌نگارها معتقدند تاپوهای قدیمی چیزی شبیه سیلوهای امروزی بوده با این تفاوت که ظرفیت کمتری داشته است.

حکایت قحطی نان

امیرکبیر در زمان صدارتش دستور داده بود که برای پیشگیری از وقوع قحطی، تاپوهای بزرگ را در چهار گوشه تهران مستقر کنند و یکی از این نقاط خیابان انبار گندم در نزدیکی خیابان ری بوده است. آن‌طور که در کتاب‌های تاریخی آمده ماجرای استقرار تاپوها در چهارگوشه تهران به حدود سال ۱۲۳۸ شمسی برمی‌گردد. ‌

هاینریش کارل بروگش، مستشار و استاد دانشگاه برلین، که دو بار به ایران سفر کرده بود در یکی از سفرنامه‌هایش نوشته: «در سال ۱۸۵۹ یک من نان در تهران فقط ۵ شاهی قیمت داشت که به خاطر قحطی قیمتش به ۱۲ شاهی افزایش پیدا کرد. پولدارها، گندم را در ظروف گلی انبار کرده‌اند و موجب گرانی نان شده‌اند.»

آن‌طور که بروگش روایت کرده، تهرانی‌ها در تابستان شکم‌شان را با میوه پر می‌کردند، اما در زمستان مصرف نان بالا می‌رفت و برخی پولدارها، گندم را در تاپوهای بزرگ نگه می‌داشتند تا در فصل زمستان با قیمت گزافی به نانوایی‌ها بفروشند.

بنابراین، تاپوها در تهران قدیم مثل تیغ دو لبه عمل کرده و گاهی موجب نجات مردم از قحطی شده و گاهی موجب کمبود گندم و کمیابی نان بوده است.

در آن سال‌ها کشاورزان اطراف  تهران گندم را بار شتر می‌کردند و به خیابان انبار گندم می‌فرستادند، اما با افزایش جمعیت پایتخت، انبار غله تهران ظرفیت نگهداری از حجم بالای گندم را نداشت. در دوره پهلوی اول و همزمان با دستور ساخت سیلوی عظیم در حوالی نازی آباد کنونی، عمر انبار غله خیابان انبار گندم هم آرام‌آرام به پایان رسید.

 ترور تاریخی در چند قدمی انبار گندم

انبار گندم تهران زیر نظر فردی به نام میرزا اسماعیل‌خان اداره می‌شد و گفته می‌شود این فرد در ایجاد قحطی‌های ساختگی در تهران دست داشته است. در بهمن ۱۲۹۵ شمسی، اسماعیل‌خان در مقابل انبار گندم و حوالی ایستگاه راه‌آهن حرم عبدالعظیم(ع) ‌ ترور می‌شود.

آن‌طور که روزنامه‌های قدیمی روایت کرده‌اند، فردی به نام کریم دواتگر که از اعضای انجمن کمیته مجازات بود و تیرانداز بسیار ماهری بود، اسماعیل‌خان را ترور کرد تا انتقام مردم قحطی‌زده تهران را بگیرد، اما برخی منابع دیگر از فردی به نام رشیدالسلطان به‌عنوان ضارب رئیس انبار گندم تهران نام برده‌اند. ‌

ترور میزا اسماعیل‌خان، پیام واضحی برای همه افرادی بود که خواسته یا ناخواسته تهران را به سمت قحطی و ناامنی سوق می‌دادند و بدون‌ تردید مهم‌ترین اتفاق تاریخی است که در خیابان انبار گندم تهران رخ داده است.

منبع: همشهری