چرا الواح هخامنشی دیر به ایران برگشت؟

هفده‌هزار قطعه از الواح هخامنشی با مجوز خزانه‌داری آمریکا قرار بود نهایت سه سال پیش به ایران بازگردانده شود، اما بازگشت آن‌ها به خانه تا امروز طول کشیده و ۳۵۰۶ قطعه از آن محموله بزرگ تاریخی به ایران تحویل داده شده است.

۳۵۰۶ لوح هخامنشی که با پرواز ریاست‌جمهوری از آمریکا به ایران منتقل شده، بخشی از الواح هخامنشی است که در مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو به «امانت» سپرده شده بود تا خوانده شود، اما بازگشت آن‌ها به خانه روند پیچیده‌ای را طی کرد. تا کنون پنج محموله از الواح هخامنشی، از آمریکا به ایران برگردانده شده و هنوز قطعاتی از این الواح در مؤسسه شیکاگو باقی مانده است.

الواح هخامنشی در سال ۱۳۱۳ خورشیدی در تخت جمشید کشف شد. این الواح بعدها در ۵۰ صندوق چوبی که شامل حدود ۲۰۰۰ جعبه‌ مقوایی و چند پیت نفتی که در تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) به پارافینِ مذاب آغشته شده بودند، از طریق بوشهر به آمریکا فرستاده شدند.

انتقال با موافقت دولت وقت ایران انجام شد و در قرارداد و موافقت‌نامه طرفین نیز آمده بود که «ایران لوح‌هایی گلی را برای رمزگشایی و خواندن، به امانت به دانشگاه شیکاگو که مشغول کاوش تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) بود، می‌سپارد.»

به گفته محمدحسن طالبیان ـ معاون پیشین میراث فرهنگی ـ ‌تعداد الواح هخامنشی که حدود ۹۰ سال پیش برای مطالعه به موسسه شرق‌شناسی شیکاگو فرستاده شده بود، بیش از ۳۰ هزار قطعه بوده که اندازه‌های مختلف داشته و تعدادی هم شکسته بوده است.

ارنست هرتسفلد، باستان‌شناس آلمانی که در کاوش‌های تخت جمشید حضور داشت، نیز تخمین زده که این یافته شامل حدود ۳۰ هزار و یا بیشتر لوح و قطعات گلی کتیبه‌دار و مُهر و موم‌شده بود. آن زمان امکان خواندن الواح در ایران وجود نداشت، در نتیجه در هنگام امانت‌سپاری، از الواح صورت‌برداری دقیق نشد.

رمزگشایی الواح طبق مستندات از سال ۱۹۳۷ آغاز می‌شود، اما با شروع جنگ جهانی دوم، کار تا سال ۱۹۴۵ میلادی متوقف می‌ماند و رمزگشایی و بازگشت کامل این الواح با تأخیر مواجه می‌شود.

چند کارشناس روی لوح‌های گلی تخت جمشید کار می‌کردند؛ یک استاد بزرگ سومرشناسی به نام آرنولد پوبل (Poebel) و دو شاگرد او که یکی «جورج کامرون» و دیگری «ریچارد هلک» بودند، ابتدا لوح‌ها را که به خط میخی بودند، رمزگشایی کردند تا زبان آن‌ها مشخص شود.

وقتی دریافتند که گل‌نبشته‌ها عیلامی هستند، روی آن‌ها کار کردند، اما چون در آن زمان، آگاهی‌ها از دوره‌ عیلامی هخامنشی فقط سنگ‌نوشته‌های پادشاهان هخامنشی بود، کار به کندی پیش می‌رفت.

مطالعه‌ گل‌نوشته‌ها در دانشگاه شیکاگو با شروع جنگ جهانی متوقف و پس از پایان جنگ در سال ۱۹۴۵ میلادی دوباره آغاز شد. در آن دوره، کامرون و هلک مطالعه‌ گل‌نوشته‌ها را آغاز کردند که گل‌نبشته‌های خزانه‌ تخت جمشید نیز به دانشگاه رسیدند.

کامرون پس از این‌که ۱۵۰ گل‌نوشته را خواند، توجه خود را به خواندن گل‌نوشته‌های خزانه‌ تخت جمشید معطوف کرد و سرانجام کتاب آن در سال ۱۹۴۸ میلادی چاپ شد. در این مسیر، عبدالمجید ارفعی، پژوهشگر و متخصص زبان‌های باستانی که از آخرین مترجمان بازمانده خط میخی عیلامی در ایران است، نیز در مطالعه و خوانش این گل‌نبشته‌ها نقش داشت.

با درگذشت هلک، در سه مرحله بخش‌های کوچکی از الواح به کشور برگردانده شد. سال ۱۳۲۷ (۱۷۹ قطعه)، سال ۱۳۲۹ (۳۷هزار قطعه) و سال ۱۳۸۳ نیز (۳۰۰ قطعه) به ایران مسترد شد.

در این میان، یک شکایت جریان استرداد الواح هخامنشی به ایران را تغییر داد؛ پرونده‌ای معروف به «جنی روبین» (شاکی پرونده‌ الواح هخامنشی) علیه ایران تشکیل شد. دادگاهی در آمریکا حکم داد آثار تاریخی ایران که به صورت امانت در دانشگاه شیکاگو نگهداری می‌شدند، مصادره شوند و غرامت ۷۱ میلیون و ۵۰۰ هزار دلاری قربانیان آمریکایی یک انفجار انتحاری در بیت‌المقدس، از فروش این کتیبه‌ها و اشیاء تاریخی پرداخت شود.

این حمله انتحاری سال ۱۹۹۷ رخ داد و طی آن سه نیروی نظامی به پیاده‌رویی شلوغ یک مرکز خرید حمله کرده و خود را منفجر کردند. این حمله انتحاری منجر به کشته شدن پنج تن و زخمی شدن ۲۰۰ نفر دیگر شد.

هرچند در دادگاهی به تاریخ دوم اسفند ۱۳۹۶، رأی قضات دیوان عالی به نفع ایران صادر و حکم مصادره و فروش الواح هخامنشی ایرانی لغو شد، اما باز شدن این پرونده، روند استرداد الواح هخامنشی را حدود ۱۴ سال عقب انداخت.

در مهر ماه سال ۱۳۹۸ که چهارمین محموله از الواح هخامنشی به ایران تحویل داده شد، رئیس مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو که همراه آن محموله به تهران آمده بود، زمان تقریبی پایان بسته‌بندی و انتقالِ باقی‌ماندۀ محموله الواح هخامنشی را اردیبهشت ۱۳۹۹ پیش‌بینی کرده بود.

بعدها گفته شد همه‌گیری کرونا، روند بازگشت این الواح به ایران را متوقف کرد. در این بین مسؤولان میراث فرهنگی گفتند که تعلل اداره خزانه‌داری ایالات متحده برای صدور مجوز خروج الواح از آمریکا و بر تأخیر بازپس‌گیری الواح تاثیر گذاشته است.

همچنین پس از صدور مجوز خزانه‌داری، قرار بر این شده بود محموله تاریخی آماده‌شده در یک کشور ثالث به نمایندگی ایران تحویل داده شود، اما وزارت امور خارجه فرانسه و آلمان از همکاری در این‌باره سر باز زدند.

سرانجام مقرر شد به دلیل شرایط تحریم و همکاری نکردن شرکت‌های هواپیمایی و بیمه‌ای، محموله الواح هخامنشی توسط مؤسسه شرق‌شناسی به نمایندگی ایران در نیویورک تحویل داده شود تا در زمان برگزاری مجمع سالانه سازمان ملل از طریق هواپیمای حامل هیأت نمایندگی جمهوری اسلامی ایران به کشور بازگردانده شود.

این ۳۵۰۶ لوح هخامنشی در هشتم شهریورماه ۱۴۰۲ از سوی مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو به نمایندگی ایران در آمریکا تحویل داده و پنج‌شنبه ۳۰ شهریورماه ۱۴۰۲ با هواپیمای ریاست‌جمهوری به ایران منتقل شد. این مجموعه در ۹ صندوق هر کدام به وزن ۷۵ کیلو گرم و به ابعاد ۱۲۹/۷ سانتی‌متر طول، ۷۰ سانتی‌متر عرض و ۵۷/۹ سانتی‌متر ارتفاع بسته‌بندی شده است.

استرداد این الواح در  نتیجه رایزنی‌های بسیار بین وزارت امور خارجه، مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست‌جمهوری و وزارت میراث فرهنگی با مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو بود.

مرور سوابق استرداد الواح هخامنشی نیز بیان می‌کند که پس از پایان خوانش و مطالعه الواح، بازگرداندن آن‌ها به مرور زمان و با توجه به تفکیک و طبقه‌بندی الواح که بر اساس میزان سلامت آن‌ها توسط مؤسسه شرق‌شناسی اولویت‌بندی شده بود، در سال ۱۳۲۷ شمسی آغاز شد.

طبق اعلام مؤسسه شرق‌شناسی، مقرر شده بود آن مؤسسه دو بار در سال از خزانه‌داری آمریکا، صدور مجوز انتقال الواح به ایران را تقاضا کند تا بتواند سالانه ۵۰۰۰ لوح را مسترد کند، رویه‌ای که در مقاطعی به درستی طی نشده و روند بازگشت این الواح را طولانی کرده است.

روند استرداد الواح هخامنشی از آمریکا به ایران

الواح هخامنشی که از باروی تخت جمشید کشف شده، در اشکال، ابعاد و موضوعات مختلف و متنوع است موضوعات آن‌ها بیشتر در خصوص مدیریت منابع، راه‌ها، روابط اجتماعی، مایحتاج اساسی زندگی، دستمزدها و اقتصاد جامعه هخامنشی در زمان داریوش اول هخامنشی است.

طبق اطلاعات منتشرشده از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پنجمین محموله استردادشدۀ الواح هخامنشی شامل تعداد ۲۶۷۰ قطعه لوح بزرگ به خط میخی و زبان عیلامی و تعداد ۸۳۶ قطعه لوح کوچک به خط میخی و زبان آرامی است که اکنون به موزه ملی ایران تحویل داده شده و پس از مراحل قرنطینه، در همین موزه به نمایش گذاشته می‌شود.

منبع: ایسنا