کشف شگفت‌انگیز یک «شهر گمشده» در کوهستان‌های مرتفع ازبکستان

فرادید| محققان بقایای شهرهای قرون وسطایی را بر فراز جاده باستانی ابریشم در کوه‌های ناهموار جنوب شرقی ازبکستان کشف کرده‌اند. یکی از آن‌ها یک کلان‌شهر گسترده و مرتفع است که قرن‌ها پنهان مانده بود و حالا در مکانی پیدا شده که کمتر کسی انتظار داشت نشانه‌هایی از تمدن‌های باستانی در آن باشد. 

به گزارش فرادید، این کشف که با فناوری جدید لیدار مبتنی بر پهپاد ممکن شد، فرضیات دیرینه درباره عدم وجود زندگی شهری در کوه‌های دورافتاده آسیای مرکزی بیش از هزار سال پیش را به چالش کشید. 

تحقیقات پیشگامانه به رهبری کاوشگر جغرافیای ملی، مایکل فراچتی و فرهاد ماکسودوف، مدیر مرکز ملی باستان‌شناسی ازبکستان، شهری شلوغ را نشان داده که بین قرن‌های ششم و یازدهم رونق داشته است. این کشف در ارتفاعاتی تا ۲۱۹۴ متر (قابل قیاس با ماچوپیچو در آند پرو)، پیچیدگی، مقیاس و ارتفاع جوامع قرون وسطایی در امتداد جاده ابریشم را نشان میدهد جاده ابریشم شبکه وسیعی از مسیرهای تجاری باستانی بود که اروپا و آسیای شرقی را به هم متصل می‌کرد. 

ویرانه‌های شهر باستانی توگونبولاک نزدیک به ۳۰۰ هکتار را پوشش می‌دهد و آن را به یکی از بزرگترین سکونتگاه‌های منطقه‌ای زمان خود تبدیل میکند. 

فراچتی، دانشیار انسان‌شناسی دانشگاه واشنگتن، سنت لوئیس، می‌گوید: «لیدار به ما نشان داد یک شهر عظیم آنجا وجود داشته که مقابل چشمان ما پنهان شده است. لیدار به ما این امکان را داد که به این چشم‌انداز بزرگ طوری نزدیک شویم که وسعت و مقیاس مکان را با جزئیات خیره کننده درک کنیم.»

چند کیلومتر دورتر، یک شهر کوچکتر و متراکم به نام تاشبولاک نیز توسط لیدار بررسی شد؛ روش سنجش از راه دور که از نور منعکس شده برای ایجاد نقشه‌های سه بعدی دقیق استفاده می‌کند.

باستان‌شناسان هنگام جستجوی شهرهای باستانی معمولاً مکانهای مرتفع را نادیده میگرفتند، اما هواپیماهای بدون سرنشین مکانهایی مانند توگونبولاک را در ارتفاعات بالاتر نشان دادند

زندگی در ارتفاع 

به سختی میتوان تصور کرد شهرهایی به این بزرگی در محیطی پوشیده از برف و باد رونق گرفته باشند، جایی که حتی امروزه، تنها تعداد انگشت شماری از دامداران عشایری آنجا حضور دارند. زمستان‌های طولانی، صخره‌های شیب دار و زمین ناهموار، کشاورزی در مقیاس بزرگ را در چنین ارتفاعی تقریبا غیرممکن می‌کرد، واقعیتی که شاید توجیه کند چرا مورخان و باستان‌شناسان این منطقه دورافتاده را برای مدت طولانی نادیده می‌گرفتند. 

اما تیم فراچتی باور دارد که این مراکز شهری مرتفع نه تنها زنده ماندند، بلکه در حال شکوفایی بوده‌اند، طوری که بر خلاف انتظارات جوامع کوهستانی قرون وسطایی بوده است. 

تاشبولاک و توگونبولاک هر دو ساختارهای دائمی متعدد و طرح‌های شهری پیچیده دارند که به نظر می‌رسد برای استفاده حداکثری از زمین‌های کوهستانی باشد. تصاویر لیدار با وضوح بالا، نماهای دقیقی از خانه‌ها، میادین، استحکامات و جاده‌هایی را ارائه کرده که زندگی و اقتصاد این جوامع کوهستانی را شکل داده‌اند. بزرگترین این دو، توگونبولاک، پنج برج دیده بانی دارد که با دیوارهایی در امتداد خط الراس به هم متصل شدند و همچنین یک دژ مرکزی که دیوارهای سنگی ضخیم و آجری از آن محافظت میکند. 

باستان‌شناسان با دقت در حال پاک کردن خاک یک گلدان سفالی مزین در توگونبولاک در سال ۲۰۲۲ هستند

چرا اینقدر مرتفع؟ 

ساخت مراکز شهری بزرگ، از نظر تاریخی در مناطق مرتفع، غیرمعمول بوده است. معروف‌ترین آن‌ها ماچو پیچو، کوسکو و لهاسا معمولاً استثنا هستند و نمونه‌های جالبی از انعطاف‌پذیری انسان در شرایط سخت هستند. 

اما مکان تاشبولاک و توگونبولاک ممکن است برای مهار بادهای شدید کوهستانی برای برافروختن آتش‌های با دمای بالای مورد نیاز برای ذوب سنگ‌های فلزی انتخاب شده باشد. حفاری‌های محدود آنچه را نشان داده که به نظر یک کوره تولید است، احتمالاً کارگاهی که در آن آهنگران باستانی ذخایر غنی آهن منطقه را به شمشیر، زره یا ابزار تبدیل می‌کردند. 

فراچتی می‌گوید: «ما باید بیشتر تحقیق کنیم، اما این حس قوی را داریم که بخش عمده‌ای از محوطه حول فعالیت‌های تولیدی، ذوب یا انواع دیگر فن‌آوری‌های آتشکاری متمرکز شده است. تا اواسط صبح، زمین از خورشید گرم می‌شده و سپس یک سیستم همرفت طبیعی با باد شدید و طولانی ایجاد میشده که دامنه‌های کوه را در بر می‌گرفته و این شرایط برای فلزکاری عالی بود.» 

این محقق حدس میزند اقتصاد توگونبولاک توسط آهنگری و سایر صنایع فلزکاری هدایت میشده و از مصالح اطراف و نزدیک به جاده ابریشم استفاده میشده است. 

فراچتی می‌گوید: «آهن و فولاد منابعی بودند که همراه اسب و جنگجو طرفدار داشتند. آن دوره دوره‌ی تغییرات سریع بود، زمانی که همه برای زنده ماندن به قدرت نیاز داشتند. اینها میدان‌های نفتی قرون وسطی بودند.» 

تپه‌های سرسبز محوطه توگونبولاک جایی را پوشانده‌اند که زمانی مرکز تجاری شلوغی در امتداد جاده ابریشم بوده است

قرن‌ها، مورخان جاده ابریشم بر قبایل کوچ‌نشین و امپراتوری‌های پست که بر منطقه ازبکستان تسلط داشتند، تمرکز کرده‌اند و اغلب ارتفاعات را حاشیه‌ای ترسیم کردند. اما وجود مراکز شهری گسترده نشان می‌دهد کوه‌ها، خانه جوامع متمایز با اقتصادهای پیچیده، نظام‌های سیاسی و فرهنگ‌های خود بوده‌اند. 

اکتشافات جدید این احتمال را افزایش میدهد که شهرنشینی در ارتفاعات یک ناهنجاری در آسیای مرکزی نبوده، بلکه بخشی از تصویر گسترده‌تر و پیچیده‌تر زندگی قرون وسطایی است. فراچتی می‌گوید: «آن زمان یک نهاد سیاسی بسیار بزرگ در ارتفاع بالا قرار گرفته، در منطقه‌ای خارج از قلمرو کشاورزی معمولی، جایی که انتظار ندارید شهری به این بزرگی پیدا کنید.» 

تحقیقات بیشتر روشن میکند این افراد چه کسانی بودند، اما از قبل میدانیم که آن‌ها شیوه‌های زندگی خودشان را، جدا از جوامع کشاورزی معمولی زمان خود توسعه داده بودند.

فراچتی می‌گوید: «اگر چیزی که ما در حال کشف آن هستیم یک قلمرو سیاسی مرتفع است که از مناطق پست متمایز شده، پس تصویر بسیار متفاوتی از بازیکنان آسیای مرکزی قرون وسطی را نشان میدهد.» 

فراچتی می‌گوید: «اگر حدس ما درست باشد، این مردم گروه‌های اسب‌سوار وحشی نبودند که تاریخ معمولاً آن‌ها را ترسیم کرده، بلکه جمعیتی کوهستانی و احتمالاً دارای سیستم‌های سیاسی عشایری بودند، اما در زیرساخت‌های اصلی شهری نیز سرمایه‌گذاری می‌کردند. این اطلاعات همه چیزهایی که فکر می‌کردیم درباره تاریخ آسیای مرکزی می‌دانیم تغییر می‌دهد.»

مترجم: زهرا ذوالقدر