سفر به تهران قدیم؛ وقتی نفس جهانگردان خارجی در حمام‌های تهران قدیم بند می‌آمد

جهانگردان و سفرنامه نویسان خارجی در یادداشت‌های خود توصیف‌های بی‌شماری از حمام‌های تهران به‌خصوص در دوران قاجار داشتند.

معماری حمام‌ها، سردر و نقوش به‌کاررفته در فضای بیرونی و داخلی حمام‌ها همیشه مورد توجه این جهانگردان بوده است. مهرشاد کاظمی، تهران ‌پژوه، دراین‌باره می‌گوید: «از قابل توجه‌ترین بخش سفرنامه جهانگردان خارجی که به ایران آمده‌اند بخش حمام است. اگر چه خارجی‌ها به‌خصوص مسیحی‌ها اجازه رفتن به حمام مسلمان‌ها را نداشتند ولی به‌هرحال برخی از این افراد توانسته بودند حمام ایرانی را از نزدیک ببینند. تجربه‌ای که اغلب به مذاقشان خوش نمی‌آمد. آن‌ها حمام را فضایی نه‌تنها برای نظافت و شست‌وشو بلکه مکانی برای تفریح و خبررسانی و دیدوبازدید معرفی می‌کنند. سر ویلیام اوزلی، سفرنامه‌نویس و سیاستمدار در دوران فتحعلی شاه تعداد حمام‌های تهران را ۳۰۰ باب معرفی می‌کند. بااین‌حال اوژن ناپلئون فلاندن، نقاش و معمار فرانسوی که در دوره محمدشاه به تهران آمده بود، تعداد حمام‌های تهران را یک‌صد معرفی می‌کند. چند سال بعد از حضور او نیز ویلیام ریچارد هولمز از ۱۵۰ تا ۲۰۰ حمام در تهران یاد می‌کند.»

ژوزف میشل تانکوانی، جهانگرد و سفرنامه‌نویس دوران فتحعلی شاه، حمام‌های تهران را این‌گونه توصیف می‌کند: «حمام‌ها از دو بخش اندرونی و بیرونی تشکیل ‌شده‌اند. قسمت بیرونی با حصیر یا فرشی محصور شده است. حمام حرارت فوق‌العاده‌ای دارد. به‌محض ورود در وهله اول نفس آدم بند می‌آید. هر کسی ‌توان تحمل این میزان حرارت را ندارد. سراسر ساختمان از سنگ‌های بزرگ و سنگ مرمر پوشیده شده و حمام فقط با چند دریچه کوچک در سقف نورانی می‌شود. اتاقک‌هایی هم برای استحمام خصوصی وجود دارد که آنجا می‌توان میزان‌ گرمی و سردی آب را خودمان تنظیم کنیم. حمام ایرانی اگر به تعادل و عاقلانه استفاده شود خالی از فایده نیست.»

ارنست اورسل بلژیکی که درزمان ناصرالدین‌شاه در تهران حضور داشت نیز از حمام‌های تهران نوشته است. به گفته کاظمی، اورسل از سردرهای حمام‌ها که اغلب سردرهایی با نمادهای ایرانی است نام می‌برد و اینکه ورود به حمام برای مسیحیان ممنوع بود. او می‌نویسد: «برخی از کارکنان حمام با نیمه‌تنه لخت جلوی در با یکدیگر کشتی می‌گیرند و این‌گونه خود را سرگرم می‌کنند.»

اس ال برت آمریکایی که در دوران احمدشاه به تهران آمد نیز حمام‌های تهران را این‌گونه روایت می‌کند: «معمولاً روزهای جمعه حمام بسیار شلوغ است و این استقبال از حمام بر اساس یک وظیفه دینی است. به خاطر همین در نزدیکی بیشتر مسجدهای تهران حمام وجود دارد.»

در دوره پهلوی دوم یک جهانگرد ژاپنی درباره حمام سعدی در خیابان سعدی تهران در سفرنامه‌اش می‌نویسد: «قرار شد به حمام سعدی در خیابان سعدی برویم. حمام سعدی به‌تازگی ساخته شده است. اینجا حدود ۲۰ اتاق نمره دارد. برخی از این اتاق‌ها وان‌های اروپایی و برخی دیگر تنها دوش دارد.»

منبع: همشهری