بزرگ‌ترین امپراتوری‌های تاریخ باستان؛ از هخامنشی تا عثمانی

فرادید| بخش بزرگی از جهان در درازنای تاریخ زیر سلطه‌ی امپراتوری‌ها بوده است. چندین امپراتوری در تاریخ جهان برای بدست‌آوردن مقام «بزرگ‌ترین امپراتوری» رقابت کرده‌اند، بسته به اینکه این مقام با چه شناسه و چه معیاری سنجیده شود. پهنا را می‌توان از جنبه‌های مختلفی مانند مساحت، جمعیت، اقتصاد و قدرت سنجید. 

به گزارش فرادید، در این نوشتار، پنج مورد از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های تاریخ باستان شناسانده شده‌اند که هر یک از پهنا، جمعیت و کارایی فرهنگی و سیاسی اهمیت فراوانی داشته‌اند. 

۱. امپراتوری ایران (۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد) 

امپراتوری هخامنشی، بزرگ‌ترین امپراتوری بود که دنیای باستان تا آن زمان به خود دیده بود. این پادشاهی پهنایی حدود ۵.۵ میلیون کیلومتر مربع داشت و از ایران تا آسیای مرکزی و مصر گسترده شده بود. 

امپراتوری هخامنشی سه بخش مهم و باستانی تمدن‌های اولیه انسانی (میان‌رودان یابین‌النهرین، دره نیل در مصر و دره سند در هند) را با یک حکومت متحد کرد. ایرانیان نخستین تمدنی بودند که به شکل آراسته بین سه قاره‌ی آفریقا، آسیا و اروپا پیوند برقرار کردند. 

آن‌ها نخستین خدمات پستی جهان و راه‌های بسیاری را بنا نهادند. «کوروش بزرگ» این امپراتوری را سال ۵۵۰ پیش از میلاد پایه‌گذاری کرد. او در منشور کوروش جاودانه شد؛ استوانه‌ای سفالی که سال ۵۳۹ پیش از میلاد نگاشته شده و داستان فتح بابل از پادشاه نبونئید و پایان دادن به امپراتوری نو-بابلی را بازگو می‌کند. 

نقش برجسته‌ای از دو شخصیت که در پایتخت باستانی هخامنشیان، تخت‌جمشید دیده می‌شود

ظرف هخامنشی که با سر یک موجود خیالی شیرمانند آراسته شده و قدمتش به قرن پنجم پیش از میلاد بازمی‌گردد، موزه هنر متروپولیتن

۲. دودمان هان (۲۰۶ پیش از میلاد – ۲۲۰ میلادی) 

پس از دودمان ژو (۱۰۴۶–۲۵۶ پیش از میلاد)، سلسله هان دومین سلسله بزرگ امپراتوری چین بود. این سلسله جانشین سلسله چین (۲۲۱–۲۰۷ پیش از میلاد) شد. سلسله هان بیش از ۴۰۰ سال حکومت کرد و مرزهای خود را تا ویتنام و کره گسترش داد. 

این سلسله چنان با کامیابی فرهنگ چینی را بنیان نهاد که «هان» به واژه‌ای برای اشاره به فردی با تبار چینی تبدیل شد. پس از جنگ داخلی که با مرگ چین شی‌هوآنگ در ۲۱۰ پیش از میلاد آغاز شد، چین با رهبری هان دوباره یکپارچه شد. 

دوره هان دو بخش اصلی دارد: هان غربی یا پیشین (۲۰۶ پیش از میلاد – ۹ میلادی) و هان شرقی یا پسین (۲۵ – ۲۲۰ میلادی). چین با مرزهای روشن‌شده از سوی سلسله چین شناسانده شد و سلسله هان این مرزها را پاس داشت تا به امروز که حدود جغرافیایی چین را شکل داده‌اند. در دوره هان، شعر، ادبیات و فلسفه شکوفا شدند. 

کوزه‌ای درب‌دار از دوره هان غربی، قرون دوم تا نخست پیش از میلاد، موزه هنر متروپولیتن

اسب‌های برنزی سلسله هان

۳. خلافت اموی (۶۶۱–۷۵۰ میلادی) 

خلافت اموی که گاهی با نام پادشاهی عربی نیز شناخته می‌شود (به دلیل نارضایتی سنتی مسلمانان از ماهیت غیرمذهبی آن)، دومین خلافت از چهار خلافت بزرگ پس از درگذشت پیامبر اسلام (ص) بود. 

این امپراتوری بیش از ۴ میلیون مایل مربع گسترش داشت و از این رو یکی از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های تاریخ بود. خلافت اموی در اوج قدرت خود، بخش‌های بزرگی از خاورمیانه، هند، شمال آفریقا و اسپانیا را در اختیار داشت. 

مورخان برآورد کردند خلافت اموی حدود ۶۰ میلیون نفر جمعیت داشته است (کم‌وبیش ۳۰٪ جمعیت جهان در آن زمان).

بزرگ‌ترین تأثیر هنری در دوران اموی از سنت طبیعی‌گرایانه کلاسیک دوران باستان متأخر در سواحل شرقی مدیترانه سرچشمه گرفت. 

این سبک با شیوه‌های رسمی‌تری که از سوی ساسانیان و بیزانسی‌ها گسترش یافته بود، تقویت شد و تأثیر زیادی بر فلزکاری، منسوجات، نقش‌پردازی جانوری و الگوهای تصویری داشت. 

جعبه‌ای از عاج، ساخته شده در کوردوبا، اندلس، حدود سال‌های ۹۵۰–۹۷۵ میلادی، کاخ عبدالرحمن سوم

نمونه‌ای از منسوجات از زیارتگاه سان لیبرادا، کلیسای جامع سیگنزا، اسپانیا، نیمه نخست قرن دوازدهم

۴. امپراتوری مغول (۱۲۰۶–۱۳۶۸ میلادی) 

امپراتوری مغول بزرگ‌ترین امپراتوری جهان در طول تاریخ بود که پهنایش در روزهای اوج حدود ۲۳ میلیون کیلومتر مربع بود و جمعیتی حدود ۱۰۰ میلیون نفر داشت. این امپراتوری به دست چنگیزخان در سال ۱۲۰۶ میلادی بنیان‌گذاری شد. 

امپراتوری مغول که در شرق آسیا و از بخش کنونی مغولستان سرچشمه گرفت، از دریای ژاپن تا بخش‌هایی از اروپا، شمال تا مناطق قطبی، شرق و جنوب تا شبه‌قاره هند و غرب تا خاور نزدیک و کوه‌های کارپات گسترش یافته بود. 

طومار مغول یا «روایت مصور حمله مغول به ژاپن» (۱۲۷۴ و ۱۲۸۱ میلادی) 

خاقان بر امپراتوری مغول حکومت می‌کرد. پس از مرگ چنگیزخان، این امپراتوری به چهار بخش تقسیم شد: سلسله یوآن، ایل‌خانان، خانات چغتای و اردوی زرین که هر یک فرمانروایی خان مستقل خود را داشت. بر مبنای برآوردهای امروزی، تا ۳۰ میلیون نفر در جریان فتوحات مغول جان خود را از دست دادند. 

۵. امپراتوری عثمانی (۱۲۹۹–۱۹۲۲ میلادی) 

امپراتوری عثمانی یکی از دیرپاترین سلسله‌های سلطنتی جهان بود. واژه «عثمانی» از نام عثمان یکم گرفته شده، سرپرست قبیله‌ای که این دودمان را حدود سال ۱۳۰۰ میلادی بنیان گذاشت. 

نزدیک به ۶۰۰ سال، این قدرت اسلامی بخش‌های بزرگی از خاورمیانه، اروپای شرقی و شمال آفریقا را در اختیار داشت. در اوج قدرت، بین قرون ۱۶ و ۱۷ میلادی، امپراتوری اسلامی سلیمان یکم سه قاره را در بر می‌گرفت: 

• اروپا: از جنوب شرقی تا دروازه‌های وین (از جمله مجارستان کنونی، منطقه بالکان، یونان و بخش‌هایی از اوکراین) 
• آسیا: آسیای غربی و خاورمیانه (امروزه شامل عراق، سوریه، فلسطین و مصر) 
• آفریقا: شمال آفریقا تا الجزایر و بخش‌های بزرگی از شبه‌جزیره عربستان

شکارچی سوار بر اسب که جانوری افسانه‌ای به آن حمله کرده، نقاشی رنگ‌روغن از ایران، قرن هجدهم میلادی، موزه بروکلین، نیویورک

کاشی هشت‌ضلعی، سرامیکی با نقاشی زیر لعاب در رنگ‌های مشکی، آبی کبود، سبز سیبی و بنفش منگنز روی زمینه سفید از سوریه، قرن شانزدهم میلادی، موزه بروکلین، نیویورک

امپراتوری عثمانی بیش از ۶۰۰ سال ادامه داشت و اوایل قرن بیستم (در سال ۱۹۲۲) جای خود را به جمهوری ترکیه و چند دولت جانشین در اروپای جنوب شرقی و خاورمیانه داد.

مترجم: زهرا ذوالقدر