دزدان مقبره‌های مصر باستان چه کسانی بودند؟

فرادید| در مصر باستان، حافظه فیزیکی متوفی از اهمیت بالایی برخوردار بود. مصریان باور داشتند زندگی پس از مرگ، مشابه زندگی زمینی اما بدون مشکلات آغاز می‌شود. به همین دلیل، مقبره‌ها را با اشیاء ضروری برای ادامه زندگی در آن دنیا پر می‌کردند.

به گزارش فرادید، همچنین، تداوم یادبود و میراث فرد بر طول عمر او پس از مرگ تأثیر می‌گذاشت. بنابراین، دزدی از مقبره‌ها توهین به مقدسات محسوب می‌شد. با این حال با وجود مجازات‌های سخت، دزدی از مقبره‌ها از دوران باستان تاکنون بر تاریخ مصر اثر گذاشته است. 

دزدی از مقبره‌ها بخشی جدانشدنی از گذشته مصر است

مراسم تشییع جنازه نخت‌آمون، مقبره نخت‌آمون، دوران پادشاهی نوین

دزدی از مقبره‌ها نه تنها بر مالکیت و بقای آثار باستانی مصر اثر گذاشت، بلکه خود نیز از تاریخی غنی برخوردار شد که در کنار ساخت مقبره‌ها و اکتشافات باستان‌شناسی مدرن شکل گرفته است. کم و بیش هیچ مقبره‌ای نیست که دست‌نخورده باقی مانده باشد. برای نمونه، از مقبره معروف توت‌عنخ‌آمون، با وجود اینکه بخش عمده‌ای از آثارش بجا مانده، دست‌کم یک بار دزدی شده است. 

دزدیدن از مقبره‌ها در مصر باستان کاری تخصصی‌تر از دزدی معمولی بود. این افراد زمان زیادی را صرف یافتن راه ورودی به مقبره‌ها می‌کردند که در دوره‌هایی تحت حفاظت بودند. آن‌ها به ابزار تخصصی برای بریدن سنگ نیاز داشتند و معمولاً در گروه‌های بزرگ و با حمایت فردی ثروتمند یا بانفوذ فعالیت می‌کردند. معمولاً در هر بار دزدی اشیاء کمی از مقبره خارج می‌شد تا مورد توجه محافظان یا خریداران قرار نگیرد. 

برای پنهان ماندن هویت دزدان در بازار سیاه، اشیاء طلا معمولاً ذوب می‌شدند تا به عنوان ماده خام فروخته شوند. وقتی باستان‌شناسان در قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی اکتشافات بزرگ‌شان را آغاز کردند، مقبره‌ها پیش‌تر بارها غارت شده بودند. 

مصریان برای بستن راه سارقان مقبره‌ها را ساختند

از همان ابتدا، نخستین مقبره‌هایی که در دوره پیش‌دودمانی مصر ساخته شدند، به‌خاطر گنجینه‌هایشان سرقت شدند. به همین دلیل، از همان ابتدا تلاش شد با طراحی خاص، جلوی سرقت‌ها گرفته شود. این موضوع در شیوه ساخت اهرام اثرگذار بود. برای نمونه ورودی‌های مخفی یا مسیرهای انحرافی ساخته می‌شدند تا دزدان را گمراه کنند. البته برخلاف آنچه در فیلم‌هایی مانند ایندیانا جونز دیده می‌شود، مقبره‌ها تله‌های انفجاری نداشتند.

اهرام با استفاده از عناصر ضدسرقت ساخته می‌شدند؛ به این شکل که قطعه‌های بزرگ سنگ گرانیتی در مسیر ورودی اصلی مقبره قرار می‌گرفت تا آن را مسدود کند. این موضوع در مورد هرم بزرگ جیزه نیز صدق می‌کند؛ هرمی که به‌عنوان آرامگاه فرعون خوفو از دودمان چهارم پادشاهی کهن ساخته شد. سنگ‌های گرانیتی از دید تئوری کار دزدان را سخت‌تر می‌کردند، زیرا کندن این سنگ‌ها بسیار دشوار بود. اما متأسفانه این تلاش برای محافظت از آرامگاه خوفو بی‌نتیجه ماند. هرم با گذرگاه‌های کارگری ساخته شده بود که عبور از آن‌ها سخت بود، اما امکان دزدی از مقبره را فراهم می‌کرد. اشیاء کوچک از راه همین گذرگاه‌های باریک خارج شدند، تا زمانی که ورودی جدیدی برای استخراج آثار بزرگ‌تر و باارزش‌تر ایجاد شد. همین ورودیِ دزدانِ مقبره، امروزه همان ورودی است که بازدیدکنندگان و باستان‌شناسان برای ورود به هرم بزرگ جیزه از آن استفاده می‌کنند. 

دزدان چه کسانی بودند؟ 

تندیس نشسته پادشاه منکائوره، پادشاهی کهن

در برخی موارد، مقبره تنها اندکی پس از مهروموم شدن غارت می‌شد. گاه کاهنانی که مراسم تدفین را اجرا می‌کردند، به دلیل آگاهی از ساختار مقبره، دست به سرقت می‌زدند. نگهبانان هم ممکن بود در ازای دریافت پول از سوی افراد صاحب‌نفوذ، چشم خود را بر ماجرا ببندند. حتی فرعون‌هایی مانند منکورع (از پادشاهان پادشاهی کهن) به سربازان خود اجازه می‌دادند برای پاداش، مقبره‌ها را غارت کنند. این امر نشان می‌دهد ساخت سامانه‌ای بی‌نقص برای جلوگیری از دزدی، کم و بیش ناممکن بود. 

در دوران میانی، آرامگاه‌ها به‌خوبی محافظت نمی‌شدند و این امر دسترسی آسان‌تری برای کندن ورودی‌های جدید و برداشتن اشیاء فراهم می‌کرد. اما فارغ از اینکه چه دوره‌ای بود، همواره خطر مجازات‌های سنگین در کمین بود. این کار هرگز از ابتدا تا انتها آسان نبود. مراحل انجام آن تنها شامل کسانی نمی‌شد که وارد مقبره شده و اشیای باستانی را دزدیده بودند، بلکه همدستانی را نیز دربر می‌گرفت که عملیات را طراحی و هماهنگ می‌کردند. مقام‌های فاسد برای به‌دست آوردن سهمی از سود و چشم‌پوشی بر ماجرا رشوه می‌گرفتند، تهدید می‌کردند یا به زورگیری متوسل می‌شدند. پس از به‌دست آوردن اشیاء، آن‌ها به دست تبهکارانی می‌افتادند که شبکه‌های فروش اجناس مسروقه را اداره می‌کردند. غارت آرامگاه‌ها بر تاریخ مصر اثر گذاشت و به بخشی از آن تبدیل شد. 

حتی مقبره توت‌عنخ‌آمون هم غارت شده بود

هاوارد کارتر در آرامگاه فرعون توت‌عنخ‌آمون

وقتی هاوارد کارتر در سال ۱۹۲۲ مقبره توت‌عنخ‌آمون را کشف کرد، بخش زیادی از آن دست‌نخورده بود. با این حال، آثار دزدی دیده می‌شد. ورودی مقبره نشان می‌داد پس از دفن، وارد آن شده بودند. در اتاق گنجینه، جعبه‌هایی دیده شد که پیشتر باز شده و مورد جستجو قرار گرفته بودند. ارابه‌های سلطنتی در اتاق پیشین به هم ریخته و اشیاء مختلف درهم ریخته شده بودند. 

کشف‌های دیگری هم از مقبره‌های سالم و دست‌نخورده انجام شده، مانند گورستان تانیس که توسط پی‌یِر مونته در سال ۱۹۳۹ کشف شد. متأسفانه در طول جنگ جهانی دوم، انتشار خبر وجود دست‌سازه‌هایی از جنس طلا و کاهش تدابیر امنیتی در زمان جنگ در آن مکان موجب شد پس از کشف مقبره، برخی غارت‌ها رخ دهد. فکر مقبره‌هایی پر از آثار باارزش که قابلیت فروش در بازار سیاه را دارند، هرگز از سر دزدان بیرون نمی‌رود. 

«شیفتگی به مصر» زمینه‌سازی دزدی در دوران مدرن شد

در قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰، شیفتگی به تمدن مصر باستان در غرب به اوج رسید؛ پدیده‌ای که «مصرگرایی» نام گرفت. گردشگران انگلیسی و ثروتمندان، دست‌سازه‌های مصری را به چشم اشیاء کنجکاوی‌آور می‌دیدند. با آغاز قرن بیستم، این علاقه به فرهنگ آمریکا نیز راه یافت. برخی آثار باستانی، پیش از کشف علمی و مستند شدن، توسط گردشگران به‌عنوان سوغاتی به خانه برده شدند. 

بسیاری از مسافران مجذوب مومیایی‌ها بودند و گاه تکه‌هایی از آن‌ها را به‌رغم غیرقانونی بودن با خود می‌بردند. اشیاء کوچکی چون طلسم، سوسک‌های مقدس یا جواهرات نیز از اهداف سرقت بودند. این موضوع بر چگونگی کشف و نگهداری آثار باستانی مصر در مجموعه‌ها اثر گذاشت. 

آیا موزه‌ها آثار دزدیده شده دارند؟ 

مجسمه نیم‌تنه نفرتیتی

در سال‌های اخیر، بحث‌های جهانی درباره مالکیت آثار مصری موجود در موزه‌های خارجی شدت گرفته است. بازگرداندن آثار فرهنگی که ارزش تاریخی دارند به مصر، موضوع حساسی در دنیای هنر شده است. برای نمونه، مصر خواستار بازگرداندن نیم‌تنه نفرتیتی از موزه Neues در آلمان شده و آن را سرقت‌شده می‌داند. در برخی موارد، استعمار و غنیمت جنگی عامل انتقال این آثار بوده است. 

سنگ روزتا نیز از جمله آثاری است که مصر خواهان بازگرداندن آن است، اما موزه بریتانیا به دلیل ارزش نمادین و جذب بازدیدکننده، از واگذاری آن خودداری می‌کند. 

بخش بزرگی از آثار مصری در سراسر جهان، از راه دزدی از مقبره‌ها و بازار سیاه پراکنده شده‌اند. چه در مجموعه‌های خصوصی و چه در نمایشگاه‌های عمومی، آثاری هست که توسط باستان‌شناسان کشف نشده‌اند. این تاریخ دیرینه دزدی بر چگونگی درک ما از گذشته مصر اثرگذار است.

مترجم: زهرا ذوالقدر