عکس؛ مسجد ترک ها یا آذربایجانی های بازار تهران؛ ارتباط آن با کشف قبر مختار ثقفی

شخص اول پرسید: « کو امیر نظام؟» دومی پاسخ داد:« مردی بزرگ تمام شد.» این گفت و گوی ذکر شده در تاریخ اشاره به مرگ امیر نظام یا همان امیر کبیر مشهور دارد و  نکته جالب این که عبارت« کو امیر نظام؟» از نظر حروف ابجد برابر با عدد 1268 می شود که سال قمری فوت امیرکبیر و برابر با 1230 هجری خورشیدی است.

در مورد میرزا تقی خان فراهانی مشهور به امیرکبیر بسیار گفته اند و شنیده ایم. او متولد هزاوه از توابع فراهان در استان مرکزی امروزی بود. استانی که از نظر آماری بیشترین تعداد نخست وزیر را در تاریخ معاصر ایران داشته است. از امیرکبیر و قایم مقام فراهانی گرفته تا دکتر مصدق و قوام و وثوق الدوله.

از قرار معلوم امیر کبیر در هنگام قتل در حمام فین کاشان دسترسی به عزت الدوله همسر خود و خواهر ناصرالدین شاه نداشته است. اما در وصیت مکتوب او یک سوم از اختصاص یک سوم از اموالش برای ساخت مسجد و مدرسه علمیه ای در تهران ذکر به میان آمده است. با عبور از بازار کفاشها، کمی پایین تر از کوچه زورخانه، بازار "پاچنار" آغاز می شود، در سمت چپ بازار، مسجد و مدرسه علوم شیخ عبدالحسین یکی از زیباترین مساجد بازار تهران جلوه گری می کند. مسجد شیخ عبدالحسین که در میان بازاری های تهران بیشتر به مسجد ترک ها و مسجد آذربایجانی ها شهره است.

وجه تسمیه

در ذکر علت این امر باید گفت هنگامی که امیرکبیر هم زمان با به قدرت رسیدن ناصرالدین شاه، از تبریز وارد تهران شد، تجار تبریزی و چهره های فرهنگی بسیاری با آن ها از آن استان به تهران آمدند. قسمت عمده ای از این هزینه را آذربایجانی ها تامین کردند و از این رو این مسجد به مسجد آذربایجانی ها یا ترک ها معروف شده است.

البته این مسجد و مدرسه به نام شیخ عبدالحسین هم معروف است اما چرا؟ شیخ عبدالحسین تهرانی برای عمل به وصیت امیرکبیر، دنبال زمینی برای ساخت می‌گشت تا اینکه در محله پاچنار تهران، کاروانسرایی را خرید که محل تهیه و توزیع مشروبات الکلی بود. شیخ العراقین که وصی امیرکبیر بود، بنا به وصیت او، از ثلث اموالش مدرسه و مسجد را ساخت و قصد داشت آن را امیرکبیر نام بگذارد که با مخالفت شاهان قاجار به‌نام سازنده آن شیخ عبدالحسین شهرت پیدا کرد.

شیخ عبدالحسین تهرانی عراقین که بود؟

عبدالحسین تهرانی شیخ‎ العراقین از فقهای قرن سیزدهم هجری قمری، مورد اعتماد و وصی امیرکبیر، از مبارزین علیه بابیت و بهاییت و نماینده ناصرالدین شاه قاجار در بازسازی عتبات عالیات عراق بود.

معماری عمارت 

معماری ساختاری مسجد و مدرسه برعهده «حاج ابوالحسن معمار باشی» بود. در کنار نام خطاط، سازنده کتیبه استاد «ابوالرسول حجار» ذکر شده است.

سقف ورودی، مقرنس گچی آویزدار است که در بخش فوقانی با مختصری رسمی‌بندی ظریف به نیم شمس‌های هشت‌ترک ختم می شود. پوشش مقرنس‌ها و شمسه، رنگ روغن کرم است. در زیر مقرنس‌ها کاشی‌کاری با حمیل آبی فیروزه‌ای و زمینه قهوه‌ای سوخته به چشم می خورد که روی آن به خط نسخ توصیحات لازم در باره قدمت و سازنده مسجد نوشته شده است.

طاق ورودی نوک تیز و حاشیه فوقانی آن شامل طرح های اسلیمی و ترنج روی کاشی و معرق لاجوردی است که در اطراف آن «یا رحمن» و «یا رحیم» به خط ثلث نوشته شده است. پس از ورودی مسجد و در منبت هشتی مسجد جای گرفته است که در جنوب آن دری مشبک و فلزی به صحن مسجد باز می شود. صحن مسجد به طور تقریبی مربع، شکل و حوض کوچک مستطیل شکلی با در ضلع جنوبی، ایوان مرتفعی با دو مناره روی بام خودنمایی می کند. درهای شبستان جنوبی در این ایوان جای گرفته است.

شرح حال مدرسه علمیه شیخ عبدالحسین

این مدرسه ۲۰ حجره دارد و حجره‌های محل سکونت طلاب دور تا دور حیاط است. حیاط  مدرسه به‌سبک مدارس چهار ایوانی ترتیب داده شده و کاشی‌کاری‌های خشتی هفت‌رنگ در سَردَر مدرسه از آثار هنری قابل‌توجه آن است. کتابخانه امام صادق(ع) هم در سال ۱۳۶۸ش به‌همت سید هادی خسروشاهی با کمک عده‌ای از تاجران و بازاریان متدین تشکیل شد. حضرات محمد امامی کاشانی، سید ابراهیم دروازه‌ای، سید رضی شیرازی، سید رضا صدر و سید صالح طاهری هم ازجمله استادن علوم دینی در این مدرسه بودند.

یافتن قبر مختار و ساختن مرقد وی

از نکات جالب زندگی شیخ العراقین باید به این نکته اشاره کرد که در دوره‌‎ای که وی می‌‎زیست قبر مختار مشخص نبود. وی در دوره‌‎ای که کار نظارت بر بازسازی عتبات عالیات را بر عهده داشت در اطراف مسجد کوفه به جستجوی قبر مختار پرداخت. در برخی از گزارش‌‎ها آمده است: سیّد شریف رضا، فرزند سید بحرالعلوم به شیخ العراقین گفت: «زمانی که پدرم از کنار زاویه‌‎ی شرقی مسجد کوفه عبور می‌‎کرد، همراهان خود را به خواندن سوره‎‌ی فاتحه برای روح مختار امر می‎‌کرد و معتقد بود همین جا (محلی که فاتحه می‎‌خواندند) محل قبر مختاراست». زمانی که شیخ العراقین این مطلب را شنید، دستور داد آن محل را حفر نمودند که به دنبال آن سنگی پیدا شد که روی آن نوشته بود: هذا قبر المختار بن عبید الثقفی». در دوران حاضر بنای قبر مختار در خارج محوطه‎‌ی مسجد کوفه، کنار دیوار قبله قرار گرفته است.

منبع: عصر ایران