چرا باید از لاشخورها حفاظت کنیم؟
کرکس‌ها و کفتار‌ها نقش حیاتی در حفظِ اکوسیستم و پیش‌گیری از بیماری‌هایی مثل هاری دارند. آیا باید برای آن‌ها ارزش بیش‌تری قائل شویم؟
فرادید | لاشخورها اغلب بدنام و مایه وحشت هستند. در سراسر جهان، این مخلوقات، از کرکس‌گرفته تا کفتار و سوسک، از لاشه حیوانات تغذیه می‌کنند و به عنوانِ موجوداتی نامطلوب، کثیف و خطرناک به آن‌ها نگریسته می‌شود.
به گزارش فرادید، ارنست همینگوی در رمانِ «تپه‌های سبز آفریقا»، کفتار را به عنوان «بلعنده مردگان، دنبال‌کننده گاو‌های درحالِ زایمان، چنگگِ گوشت و موجودی که قابلیتِ کندنِ تکه‌ای از صورت‌تان را شب در خواب دارد...، توصیف کرده است.» و از زمانِ باستان، کرکس به عنوان خبرآورنده مرگ و نمادی از بدبختی دیده می‌شده است.
اما هر چه دانشِ دانشمندان درباره این مصرف‌کنندگانِ مردگان بیش‌تر می‌شود، آشکارتر می‌شود که بیش‌تر از قبل باید برای آن‌ها ارزش قائل شویم و از آن‌ها محافظت کنیم. آن‌ها در محافظت از اکوسیستمی که در آن زندگی می‌کنند نقشی کلیدی ایفا می‌کنند و مزایای بهداشتی و اقتصادی زیادی دارند. آن‌ها با بلعیدنِ اجساد از گسترش عوامل بیماری‌زا به انسان‌ها و حیات‌وحش و نشر آلاینده‌ها به محیط‌زیست پیش‌گیری می‌کنند.
مطالعات جدید نشان می‌دهند که کرکس‌ها، کفتار‌ها و سایر لاشخورها مزایای فراوانی برای بهداشت، محیط‌زیست و اقتصاد دارند و هزینه‌های هنگفتی که ازدست‌رفتنِ این مخلوقات به بار خواهد آورد را برجسته می‌کنند.
ویبهو پراکاش، دانشمندِ ارشد در انجمن تاریخ طبیعیِ بمبئی، که بر حفاظت از برنامه پرورش کرکس نظارت دارد، می‌گوید: «کرکس‌ها در تمیزکردنِ لاشه‌ها زبردست هستند که باعث می‌شود کارامدترین لاشخورها در جهان این حیوانات باشند. آن‌ها تقریباً می‌توانند ۴۰ درصد از وزن بدن خودشان را در یک‌وعده بخورند، درحالیکه سایر این نوع حیوانات فقط ۵ درصد از وزنِ بدن‌شان تغذیه می‌کنند.»
اما این پرندگانِ لاشخور با سرعتی هشداردهنده در جنوب آسیا و آفریقا در حالِ انقراض‌اند. کاهش جمعیت لاشخورها هند در دهه ۱۹۹۰ آغاز و با سرعتِ زیادی اتفاق افتاد. در اوایل دهه ۱۹۹۰، بین ۱۰۰ تا ۱۶۰ میلیون کرکس در این کشور وجود داشت. آن‌ها تقریباً در همه جای هند هستند. آن‌ها با تمیز کردنِ لاشه‌ها در اندازه وسیع کار بسیار شگفت‌انگیزی انجام می‌دهند.» اما در آغاز قرن، ده‌ها میلیون از این پرندگان به طرزِ مشکوکی مردند. جمعیت سه نوع از رایج‌ترین گونه‌های کرکس در هند رویهم، و بین سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۰۷، تا ۹۷ درصد کاهش پیدا کرد. کرکس‌ها را برای وجودِ فلزات سنگین، آفت‌کش‌ها و سایر آلاینده‌ها آزمایش کردند، اما هیچ دلیلِ واحدی برای مرگ آن‌ها شناسایی نشد.
در نهایت، کالبد‌شکافی‌ها مشخص کرد که بسیاری از کرکس‌های مرده از نوعی نقرس که بر اثر ازکارافتادگی کلیه ایجاد شده بود، رنج می‌بردند. محققان تشخیص دادند که کرکس‌ها در هنگام تغذیه از لاشه‌های حیوانات دام، توسط مسکن‌ِ دیکلوفناک ـ که به تجویزِ دامپزشکان به گله‌های گاو‌ها داده می‌شد ـ مسموم شده بودند. پراکاش می‌گوید: «چیز عجیبی درباره متابولیسم کرکس‌ها مشخص شد و آن اینکه آن‌ها نمی‌توانند دیکلوفناک را پردازش کنند که باعثِ ازکارافتادگی کلیه‌های‌شان می‌شود.»
او می‌گوید: «سگ‌های وحشیِ هند به زودی از کاهشِ کرکس‌ها سود می‌برند. به دلیلِ کاهشِ جمعیتِ کرکس‌ها، لاشه‌های گاو‌ها روی هم انباشته شده و تعداد سگ‌های وحشی، که به تنها لاشخور‌های این کشور تبدیل شده‌اند، افزایش یافته است.»
پراکاش می‌گوید: «این اتفاق اثری منفی روی سلامت انسان داشت، زیرا باعث شد مرگ‌های ناشی از هاری افزایش پیدا کند. طی ۲۰ سال گذشته مرگ‌های ناشی از هاری در هند افزایش پیدا کرده است.» براساسِ مطالعه‌ای که دانشمندان در دانشگاه بَث انجام داده‌اند، کاهش کرکس‌ها راه را برای افزایشِ ۵.۵ میلیونِ سگِ ولگردِ اضافی در هند باز کرد و باعث شد بین سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۰۶، در حدود ۳۸.۵ میلیون بیش‌تر قربانیِ گازگرفتگیِ سگ‌های وحشی شوند.
دانشمندان با استفاده از آماری که نشان می‌دهد از هر ۱۰۰۰۰۰ نفر ۱۲۳ نفر بر اثر گازگرفتگیِ سگ‌های هار می‌میرند، محاسبه کردند که حداقل ۴۷۳۹۵ نفر به‌این‌دلیل که سگ‌های وحشی به لاشخور‌های اصلی در هند تبدیل شدند، جانِ خود را از دست دادند.
تیم تایلور، نویسنده این مطالعه و استاد ارشد در رشته اقتصاد زیست‌محیطی و سلامتِ عمومی در دانشگاه اِکسِتِر، می‌گوید: «کرکس‌ها مزایای زیادی برای جمعیت هند دارند، از امحاء مواد زائد گرفته تا ارزش‌های معنوی. به‌خصوص امحاء مواد زائد بسیار مهم است، زیرا می‌تواند غذا‌های در دسترسِ حیوانات ولگرد را کاهش داده و بنابراین باعث شود که جمعیتِ این سگ‌ها کنترل شود.»
تایلور و تیم تحقیقاتی‌اش بعد از آنکه متوسطِ هزینه‌های درمان بیمارانِ هاری و مرگ‌های اضافیِ ناشی از آن را محاسبه کردند، به این نتیجه رسیدند که کاهشِ جمعیتِ کرکرس‌ها به واسطه تجویزِ دیکلوفناک برای اقتصاد هند بین سال‌های ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۶ در حدود ۳۴ میلیارد دلار هزینه داشته است که معادلِ ۳.۶ درصد از تولید ناخاصلِ داخلی این کشور در سال ۲۰۰۶ بوده است.
تایلور تأکید می‌کند که حافظت و احیاء کرکس‌ها ضروری است، زیرا آن‌ها منابعی ارزشمند برای هند هستند و جایگاهِ بسیار مهمی در اکوسیستم دارند. در آفریقا نیز کرکس‌ها به دلایلِ متفاوت با هند در حالِ انقراض هستند. در سراسر این قاره جمعیتِ کرکس‌ها تا ۹۷ درصد کاهش پیدا کرده است. از هر ۱۱ گونه کرکسِ آفریقایی-اوراسیایی ۷ عدد در خطرِ انقراض قرار دارد.
دارسی اوگادا، مدیرِ آفریقایی صندوقِ پرگرین، یک صندوقِ غیراتفاقیِ حفاظت از پرندگانِ در خطر در سراسر جهان، می‌گوید که در این قاره، کرکس‌ها قربانیانِ ناخواسته استفاده از سموم برای کشتارِ حیواناتِ شکاری بزرگ مثلِ شیر‌ها هستند. او می‌گوید، کشاورزانی که بر اثر حمله گله شیر‌ها به دام‌ها گاوهای‌شان آن‌ها را از دست می‌دهند، روی لاشه این حیوانات آفت‌کش‌های قوی پخش می‌کنند تا شکارچیان را از بین ببرند، اما شیر‌ها اغلب به محل باز نمی‌گردند و این کرکس‌ها هستند که قربانی می‌شوند.
قاچاق‌چیانِ حیوانات نیز روی لاشه فیل‌ها مواد سمی می‌ریزند تا لاشخورها را بکشند و از اینکه پرواز آن‌ها بالای سر لاشه فیل‌ها، محیط‌بانان را به محل جذب کند، پیش‌گیری کنند. اوگادا می‌گوید بسیاری از لاشخورها نیز به دلایلِ مذهبی کشته می‌شوند. سرِ کرکس برای داروی سنتی و «جادوی سیاه» در جنوب آفریقا استفاده می‌شود. طبقِ تحقیقاتِ اوگادا، کاهش کرکس‌ها در آفریقا بهداشت و سلامت را نیز به خطر انداخته است. در سال ۲۰۱۲ تحقیقی که در کنیا انجام شد نشان داد که در غیابِ لاشخورها، پستاندارانِ لاشه‌خوار، به خصوص کفتار و شغال، بیش‌تر دور لاشه جمع می‌شوند.
اوگادا می‌گوید: «وقتی کرکس وجود نداشته باش، هزاران چیز دیگر در محیط وجود دارند که می‌خواهند لاشه را بخورند. اما هیچ‌کدام تواناییِ تمیز کردنِ استخوان‌ها را آن‌طور که کرکس‌ها انجام می‌دهند، که حتی یک مگس هم روی آن نمی‌نشیند، ندارند.» او می‌گوید، لاشۀ درحالِ تجزیه که به خوبی تمیز نشده باشد، «محلِ مناسبی برای انتقال بیماری» و جایی است که حیوانات آلوده جمع می‌شوند و عوامل بیماری‌زا را منتقل می‌کنند.
در موردِ مزایایی که کرکس‌ها برای بهداشت دارند اغلب کم‌لطفی شده است؛ اما کرکس‌ها فوایدی نیز برای اقلیمی که در آن زیست می‌کنند دارند که این نیز نادیده گرفته شده است. درحقیقت، کاهشِ تعداد کرکس‌ها در سراسر جهان با افزایش خطرات زیست‌محیطی جدی مرتبط است. پراکاش می‌گوید سگ‌های شکاری نمی‌توانند با سرعت و کارامدیِ کرکس‌ها لاشه‌ها را تمیز کنند. این یعنی بسیاری از لاشه‌ها آنقدر روی زمین می‌مانند تا به مرور زمان و به صورتِ طبیعی تجزیه شوند یا در بعضی موارد سوزانده شوند.
لاشه‌ها در هنگامِ تجزیه‌شدن گاز‌های گلخانه‌ای شاملِ گاز کربن‌دی‌اکسید و متان تولید می‌کنند. اما، برطبقِ مطالعه‌ای که توسطِ دانشگاه ملی کوماهیو در آرژانتین، انجام شده است، اگر کرکس‌ها اجساد را تجزیه کنند، از تولید بسیاری از این گاز‌ها پیش‌گیری می‌شود.
برطبقِ تخمین‌های این مطالعه یک عدد کرکس به تنهایی روزانه بینِ ۰.۲ تا ۱ کیلوگرم از لاشه درحالِ تجزیه‌شدن را مصرف می‌کند که این مقدار بستگی به گونه کرکس دارد. اما اگر لاشه گذاشته شود تا به صورتِ طبیعی تجزیه شود، هر کیلوگرم از گوشت لاشه در حدود ۰.۸۶ کیلوگرم گازِ معادلِ کربن تولید می‌کند. دانشمندان با استفاده از این تخمین‌ها محاسبه کردند که ۱۳۴ تا ۱۴۰ میلیون کرکس در سراسر دنیا می‌تواند از تولیدِ ده‌ها میلیون تن گاز معادل کربن پیش‌گیری کند که این مقدار با انتشار گاز گلخانه‌ای در برخی از کشور‌ها برابری می‌کند.
کرکس‌ها تنها موجوداتی نیستند که علی‌رغم فواید بی‌شماری که برای انسان‌ها دارند با آن‌ها بدرفتاری می‌شود. کفتار‌ها هم خدمات ارزشمندی برای محیطِ زیست دارند.
این شکارچیانِ جیغ‌کِش نقشی حیاتی در حفاظت از انسان‌ها و حیوانات در برابر بیماری‌هایی مثلِ سیاه‌زخم و سل ایفا می‌کنند. مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۱ توسط دانشگاه میشیگان در آمریکا انجام شد دریافت که کفتار‌های لاشخور مزایایِ چشمگیری برای سلامتی و اقتصاد در آفریقا دارند. کفتار‌های خالدار رویهم ۲۰۷ تن از لاشه‌های حیوانات را در مِکِله، پایتختِ منطقه تیگرِی در اتیوپی، پاکسازی می‌کنند.
کفتار‌ها از لاشه دام‌هایی که در مکان گردآوری زباله انباشته می‌شوند تغذیه می‌کنند. محققان تخمین‌زده‌اند که کفتار‌ها سالانه از ۵ مورد عفونت سیاه‌زخم و سل گاوی در میانِ ساکنانِ مکله و ۱۴۰ مورد ابتلا به این بیماری‌ها در میانِ گله‌های گاو، گوسفند و بز پیش‌گیری می‌کنند. زباله‌گردیِ کفتار‌ها سالانه باعثِ صرفه‌جویی ۵۲۰۰۰ دلار در هزینه‌های درمان و پیش‌گیری از تلفات دام می‌شود.
با افزایش آگاهی درباره تواناییِ لاشه‌خور‌ها و حیواناتِ زباله‌گرد در کاهشِ سمومِ مضر در محیط و پیش‌گیری از ورود آن به محیط‌زیست و پیش‌گیری از شیوع بیماری‌های خطرناک در میانِ انسان‌ها، طرفداران محیط‌زیست امیدوارند که بتوانند این گونه‌های در خطر را حفظ و آن‌ها را احیا کنند. با‌این‌کار شاید بتوانند یک‌بار برای همیشه به ما یاد بدهند که دست از توهین به این حیوانات برداریم و درعوض به‌خاطرِ مزایای بی‌شماری که برای ما دارند، برای‌شان ارزش بیش‌تری قائل شویم.
ترجمه:عاطفه رضوان نیا
منبع: BBC World
