میراث جنجالی فروید

در ۲۴ ژانویۀ ۱۸۹۵، در نامه‌ای که نزدیک به نود سال منتشر نشده بود، زیگموند فروید با نگرانی دربارۀ آزمایش خطرناکی نوشت که تصمیم گرفته بود انجامش دهد. برای دوستش ویلهلم فلیس، که مسئولیت انجام این جراحی را برعهده داشت، این‌طور نوشت: «الان فقط یک هفتۀ دیگر به این عمل مانده. دانش پزشکیِ اندکم دوباره بر دوشم سنگینی می‌کند».

فروید معتقد بود اندام‌های تناسلی به بینی مرتبط‌اند، و «مسائل جنسی»، خصوصاً خودارضایی، علت‌های اصلی بیماری‌های نوروتیک هستند، و این مسائل را گاهی می‌توان با جراحیِ از راه بینی حل کرد. بیشترِ همعصران فروید، به استثنای فلیس، این نظریه را بی‌منطق و به‌طور بالقوه آسیب‌زا یافتند. حتی فروید هم، با توجه به نامه‌ای که در ۱۸۹۵ نوشته، به دانش پزشکی خود شک کرده بود. بااین‌حال، یقین او بر شکش می‌چربید.

این جراحی دست‌آخر شکست خورد. در ۴ مارس ۱۸۹۵، تقریباً یک ماه بعد از عمل جراحیِ اکشتاین، فروید به فلیس نامه نوشت و از مشکلاتِ پس از عمل گفت: «اوضاع اکشتاین هنوز ناخوشایند است. خون‌ریزی زیادی دارد، شاید به این دلیل که مهرۀ استخوانش به اندازۀ یک هلر [سکه‌ای کوچک] بیرون زده است؛ دو کاسه پر از چرک جمع شده». اکشتاین از این عمل جان سالم به در برد، اما فروید، با پافشاری روی نظریه‌ای که پایۀ علمی نداشت، نزدیک بود او را بکشد.

شاید تعجبی نداشته باشد که حدوداً به‌مدت یک قرن تقریباً هرگونه اشاره به این جراحی، و به‌طور کلی از اِما اکشتاین، از مجموعۀ رسمیِ نامه‌های فروید حذف شد. اوضاع به همین منوال بود تا اینکه آنا فروید، دختر فروید و حافظِ وفادارِ میراث فروید، جفری‌ ام. ماسون را استخدام کرد تا چاپ کامل‌تری از مکاتبات فروید و فلیس منتشر کند (نسخۀ خلاصه‌اش در سال ۱۹۵۴ منتشر شد.) و تازه آن موقع بود که این نامه‌ها دیده شد.

ماسون می‌افزاید: «در مکالمه‌ای که با دیگر روانکاوهای نزدیک به خانوادۀ فروید داشتم، متوجه شدم که تصادفاً با چیزهایی مواجه شده‌ام که بهتر بود از آن‌ها صرف‌نظر کنم». ماسون، که به‌عنوان مدیر آرشیوهای فروید جانشین کورت السلر شده بود، بعد از اینکه موضوع این نامه‌ها را با آنا فروید مطرح کرد، اخراج شد.

با همۀ این اوصاف، اگرچه نظریه‌های فرویدی‌ها دیگر بخشی از جریان غالب نیست، اما خودِ فروید هنوز به‌طرزی باورنکردنی مشهور است، به‌طوری‌که شهرت نامش با شکسپیر برابری می‌کند. کافی است فکر کنیم که چگونه نظریه‌های او وارد ادبیات روزمره شد: مسائل پدری و مادری، نمادهای احلیلی، آرزوهای مرگ، لغزش‌های زبانی، رشد سرکوب‌شده، نگهدارندی مقعدی، و مکانیسم‌های دفاعی. جان کیلستروم، روان‌شناس و منتقد فروید، نوشته است: «بیش از آینشتاین یا واتسن یا کریک، بیش از هیتلر یا لنین، روزولت یا کندی، بیش از پیکاسو، الیوت، یا استراوینسکی، بیش از بیتل‌ها یا باب دیلن، تأثیر فروید بر فرهنگ مدرن عظیم و عمیق و بلندمدت بوده است».

سؤال این است که چطور؟ چطور مردی که وارثانش پنبۀ ایده‌های او را به‌شدت زده‌اند همچنان توانسته تأثیر فرهنگیِ عمیقی بگذارد؟

طبق نظر ساموئل موین، استاد تاریخ و حقوق دانشگاه ییل، «فروید یکی از 'متفکران اصلی' بزرگ بود. او 'روان‌شناس' نبود، بلکه اولین نظریه‌پرداز میان‌رشته‌ای میان طبیعت و فرهنگ، و همۀ زمینه‌های حیات فکری بود».

کروز می‌گوید: «باورم این است که اگر دبیرستان‌ها کارشان را درست انجام دهند، بیشتر فارغ‌التحصیلان دبیرستان‌ها ظرفیت فهم فروید را دارند. این مسئله‌ای است که انجامش فواید آشکاری دارد». او اضافه می‌کند: «من خودم را رادیکال نمی‌دانم. دیدگاهم این است که تجربه‌گرایی طیف وسیع و گوناگونی دارد».

این درست است که از قرار معلوم خیلی‌ها دلشان می‌خواهد فروید را باور کنند؛ آن‌قدر که هر کس دیگری را جای فروید بگذارید، این کار دیوانگی به نظر می‌رسد. جاذبۀ این داستان را راحت می‌توانیم درک کنیم: فرهنگ مدرن برای کارگرِ ظاهراً اعجاب‌آور ذهن ارزش قائل است؛ روشنفکر انقلابی‌ای که به‌سختی از نازیسم رهایی پیدا می‌کند؛ معمار رؤیاها و تمایلات جنسی، کسی که برای دوره‌ای همچون سنگ روزتا۶یی بود که راه می‌رفت و سخن می‌گفت و هر طرفِ روان را به منصۀ ظهور می‌گذاشت. اما از آنجایی که او بسیار محبوب است، طبیعی است که محبتش ما را کور کرده باشد.

پی‌نوشت‌ها:

** کدی دلستراتی (Cody Delistraty) نویسنده و مورخ است. او دانش‌آموختۀ تاریخ اروپا از دانشگاه آکسفورد است و همکاری گسترده‌ای با چارلی رُز داشته است. دلستراتی بیشتر دربارۀ ادبیات، روان‌شناسی و انسان‌های مشهور می‌نویسد. کارهای او در نیویورک‌ تایمز، پاریس ریویو، نیویورکر و آتلانتیک به انتشار می‌رسد.
[۱] Freud: The Making of an Illusion
[۲] Reading for the Plot
[۳] The Anxiety of Influence
[۴] Freud and Literature
[۵] Psychological Science
[۶] Rosetta stone: سنگ روزتا یا سنگ رشید سنگ‌نبشته‌ای از دوران مصر باستان است که در پیشرفت معاصر و درک نوشتار هیروگلیف ابزاری سودمند بوده است. نویسنده فروید را به سنگ روزتا تشبیه کرده که انگار رمزگشای علم و اسراری بوده که بعد از او و به‌وسیلۀ او کشف شده است [مترجم].