«طاعون سیاه» چگونه «زبان انگلیسی» را از نابودی نجات داد؟

فرادید| سال ۱۳۴۸ میلادی وقتی طاعون سیاه به لندن رسید، شروع به تأثیرگذاری بر زبان انگلیسی کرد. به دلیل کشمکش‌های طبقاتی تحمیل‌شده بر انگلستان توسط حمله نورمن‌ها در سال ۱۰۶۶ میلادی، ترکیب زبانی این کشور در اوایل قرن چهاردهم سبب تنش‌هایی میان زبان انگلیسی آنگلوساکسون و زبان فرانسه نورمن‌ها شده بود.

به گزارش فرادید، از دید سیاسی به واسطه محدودیت‌های سیستم فئودالی نورمن‌ها، ساکسون‌ها اغلب نادیده گرفته می‌شدند. اما در دوران طاعون سیاه، ساکسون‌ها به دلیل ارزشمندتر شدن نیروی کارشان بیشتر مورد توجه قرار گرفتند. به همین ترتیب، زبان انگلیسی نیز از دید قدرت دستخوش تغییراتی شد.

زمینه سیاسی 

یک صفحه اصلی از تاریخ‌نگاری آنگلوساکسون قرن ۱۰

بین سال‌های ۴۱۰ تا ۱۰۶۶ میلادی، آنگلوساکسون‌ها بر انگلستان حکمرانی کردند (یا بر سر آن جنگیدند). آن‌ها رومانو-سلتی‌ها را از کشور بیرون راندند و خود حاکم شدند. سال ۱۰۶۶، ویلیام اول نرماندی در نبرد هیستینگز به انگلستان حمله کرد. او به دلیل مخالفت با ادعای هارولد گادوینسون مبنی بر سلطنت انگلستان، به این کشور هجوم برده بود.

ویلیام اول برای حفظ قدرت، سیستم فئودالی نورمن‌ها را اجرا کرد، یعنی تمامی اراضی انگلستان را به تصرف درآورد و سپس عملاً این اراضی را به نجیب‌زادگان و روحانیون اجاره داد. آن‌ها نیز به نوبه خود کشاورزی، دامداری و تجارت را از راه کنترل رعیت‌ها اداره می‌کردند. نکته جالب این بود که ویلیام تنها به نورمن‌ها حق کنترل زمین‌ها را داد. 

بین نبرد هیستینگز تا آغاز طاعون سیاه، انگلستان شاهد تحولات تاریخی و سیاسی فراوانی از جمله امضای منشور بزرگ آزادی، قحطی و جنگ صدساله بود. انگلستان در دهه ۱۳۰۰، حتی قبل از طاعون سیاه از مشکلات زیادی رنج برده بود. 

زمینه زبانی

پرتره‌ای از جفری چاسر از «داستان‌های کانتربری»، نسخه ایلسمیر، ۱۴۱۰

همانطور که پیشتر گفته شد، پیش از آنکه ویلیام به انگلستان حمله کند، مردم بیشتر به زبان آنگلوساکسون صحبت می‌کردند و می‌نوشتند. زبان آنگلوساکسون (یا انگلیسی قدیم) که ترکیبی از زبان‌های قبیله‌ای ژرمنی بود، از نظر نحوی انعطاف‌پذیرتر بود. رنسانس شاه آلفرد به شکوفایی این زبان کمک کرد، راهب‌ها به حفظ و مستندسازی آن کمک کردند و آنگلوساکسون به زبان پیشرفته‌ی هنری و فرهنگی تبدیل شد. 

با این حال، ورود زبان فرانسه نورمنی موجب تغییر زبان از آنگلوساکسون به انگلیسی میانه شد. زبان فرانسه نورمنی که از خانواده زبان‌های رومی است (بسیار نزدیک به لاتین)، سبب از بین رفتن بسیاری از ویژگی‌های ژرمنی آن شد. چند قرن بعد، این زبان‌ها با هم ترکیب شدند و زبان انگلیسی میانه را به وجود آوردند که امروزه برای ما با نام انگلیسی مدرن شناخته‌شده است. 

اگرچه زبان آنگلوساکسون به دلیل تغییرات ریشه‌شناسی به انگلیسی میانه تبدیل شد، زبان فرانسه همچنان زبان طبقه بالای جامعه باقی ماند. مردم به زبان فرانسه صحبت می‌کردند، می‌نوشتند و دعا می‌خواندند. مورخان نیز به این بی‌عدالتی زبانی اشاره کرده‌اند: 

«کودکان در مدرسه برخلاف عرف و رسم کشورهای دیگر، مجبور هستند زبان خود را کنار بگذارند و درس‌های خود و سایر تکالیفشان را به زبان فرانسه انجام دهند و از زمانی که نورمن‌ها برای نخستین بار به انگلستان آمدند این رویه آغاز شد. همچنین، کودکان نجیب‌زادگان از زمانی که در گهواره تکان می‌خورند و می‌توانند با اسباب‌بازی بازی کنند، یاد می‌گیرند به زبان فرانسه صحبت کنند و مردان روستایی می‌خواهند از نجیب‌زادگان تقلید کنند و تلاش می‌کنند به زبان فرانسه صحبت کنند تا بیشتر مورد توجه قرار گیرند» (لومبی، ۱۹۶۵). 

جزئیاتی از پرده نقش‌دار باکسیو، قرن ۱۱ که فتح انگلستان توسط نورمن‌ها را به تصویر می‌کشد

مردم طبقات پایین یا دهقانان ساکسون تحت سیستم فئودالی از انگلیسی میانه استفاده می‌کردند. اگر مردم قادر به یادگیری فرانسه نبودند، نادان می‌ماندند و نه طبقه بالاتر در نظر گرفته می‌شدند و نه می‌توانستند شرایط خود را برای رسیدن به طبقه بالاتر تغییر دهند. 

حدود سه قرن پس از نبرد هیستینگز

آنگلو-نورمن‌ها در لباس‌های مربوطه خودشان، ۱۰۰۰-۱۱۰۰ میلادی، از کتاب «لباس‌های تمام ملل» ۱۸۸۲

اگرچه زبان فرانسه به شکل غیرقابل برگشت انگلیسی را تغییر داد و آنگلوساکسون به دلیل نفوذ فرانسوی‌ها به انگلیسی میانه تبدیل شد، کشمکش‌های طبقاتی میان نورمن‌ها و آنگلوساکسون‌ها همچنان ادامه داشت. حتی اگر جنگی در کار نبود، آنگلوساکسون‌ها هنوز مردمی شکست‌خورده بودند که به اجبار باید کشاورزی می‌کردند و اختیار زیادی برای ساختن زندگی بهتر برای خودشان نداشتند، حتی با وجود اینکه برخی شرایط زندگی‌شان بهبود یافته بود. 

پیروزی مرگ، اثر پیتر بروگل بزرگ، ۱۵۶۲

از حوالی ۱۳۴۷ میلادی، طاعون سیاه (یا طاعون بوبونیک) جهان را ویران کرد. این بیماری از راه بنادر تجاری و مسافران به دلیل وجود موش‌ها، مگس‌ها، باکتری‌ها و بهداشت ضعیف بسیاری از مردم آن زمان گسترش یافت و در محیط‌های شلوغی که مردم به راحتی آن را به یکدیگر منتقل میکردند، رشد کرد. 

طاعون سیاه جان بین ۲۵ تا ۵۰ میلیون نفر از ساکنان انگلستان را گرفت و سیستم اجتماعی و سیاسی انگلستان را مختل کرد. از آنجا که یک‌سوم جمعیت انگلستان مرده بودند و چون انگلیسی‌ها طبقه پایین بودند و طبقات پایین کارگر بودند، کمبود نیروی کار شدیداً احساس می‌شد. با این که پس از همه‌گیری، تعداد زیادی شغل خالی وجود داشت، مردم دریافتند که می‌توانند هزینه بیشتری برای نیروی کارشان مطالبه کنند، چون نیروی کارشان اکنون ارزشمندتر شده بود. 

دوران پس از طاعون سیاه: شورش دهقانان

«شجاعت، تنبلی، دیوید، کار» از کتاب «سوم لو روی» (یا کتاب پادشاهی)، اثر فِرِر لورن، قرن ۱۳

چون نیروی کار آنگلوساکسون‌ها ارزشمندتر شده بود، آن‌ها به عنوان مردم نیز ارزشمندتر شدند. آن‌ها که به تدریج متوجه این موضوع شدند و همچنین از مالیات‌های سنگینی که ریچارد دوم برای آن‌ها وضع کرده بود خسته شده بودند، در نهایت ایستادگی کردند. روستاییان در شورشی معروف به «شورش دهقانان» تاکید کردند که مقامات باید مالیات سرانه را کاهش دهند.

به دلیل کمبود نیروی کار ناشی از مرگ‌های بی‌شمار دهه‌های گذشته، رهبران انگلستان مجبور شدند پول بیشتری به مردم بدهند. به علاوه، چون ارزش مردم بیشتر شده بود، زبانی هم که با آن صحبت می‌کردند بیشتر رایج شد. 

نگاه به آینده: ماشین چاپ در انگلستان

نقاشی از یک ماشین چاپ، ۱۷۷۰

وقتی زبان فرانسه در انگلستان افول کرد، زبان انگلیسی توانست به عنوان زبان گفتاری جایگاه خودش را پیدا کند. برای نگاه به پیامدهای بعدی این زنجیره حوادث متوالی، بیایید به لندن اواخر قرن پانزدهم نگاه کنیم، به ویلیام کلاکسون و ماشین چاپ!

اگرچه مخترع معروف ماشین چاپ، یوهانس گوتنبرگ آلمانی بود، کلاکتسون در آوردن ماشین چاپ به انگلستان نقشی اساسی داشت. او نخستین ماشین چاپ انگلستان را سال ۱۴۷۶ وارد و راه‌اندازی کرد. با این حال، تأثیر عمده چاپ بر زبان در قرون بعد احساس شد. این لحظه‌ای حیاتی در تاریخ زبان انگلیسی بود که بر توسعه زبان انگلیسی مدرن اولیه و سایر جنبش‌های ادبی و سیاسی اثر گذاشت.

مترجم: زهرا ذوالقدر