شهر 9 هزارساله‌ای که «کوچه و خیابان» نداشت

فرادید| بر پایه داده‌های باستان‌شناسی، این مکان بین سال‌های ۷۱۰۰ تا ۵۷۰۰ پیش از میلاد فعال بوده است. به دلیل تاریخ فرهنگی منحصربه‌فردش، تاریخ‌دانان اغلب آن را یک شهر پیشرو می‌نامند. 

به گزارش فرادید، با این حال، چاتال‌هویوک یک ویژگی بسیار عجیب دارد و آن هم نداشتن خیابان است. برخلاف دیگر سکونتگاه‌های نوسنگی، خانه‌ها در چاتال‌هویوک به شکل فشرده کنار هم ساخته شده بودند و مردم از راه بام‌ها و با استفاده از نردبان وارد خانه‌های خود می‌شدند. این طراحی عجیب خانه‌ها، سال‌ها پژوهشگران را گیج کرده و منجر به شکل‌گیری نظریه‌های مختلف درباره دلیل زندگی مردم به این شیوه شده است. 

نخستین کاوش‌های باستان‌شناسی توسط جیمز ملارت و تیمش در سال ۱۹۵۸ انجام شد و نشان داد این مکان مرکز یک فرهنگ پیشرفته بوده است. 

عامل محیطی و طراحی عملی 

محل کاوش باستان‌شناسی در چاتال‌هویوک

باستان‌شناسان معتقدند چشم‌انداز دشت قونیه تأثیر زیادی بر طراحی چاتال‌هویوک داشته است. از آنجا که این مکان نزدیک رودخانه ساخته شده بود و این منطقه در معرض سیلاب‌های فصلی قرار داشت، مسیرهای سطح زمین احتمالاً تبدیل به گل و لای و آب می‌شدند. بنابراین، ساخت خانه‌ها به شکل متراکم و دسترسی از راه بام، ممکن است یک راهکار عملی برای این مشکل بوده باشد. 

افزون بر این، این طراحی ممکن است به کنترل شرایط آب و هوایی کمک کرده باشد. دیوارهای ضخیم خشتی احتمالاً خانه‌ها را در زمستان گرم و در تابستان خنک نگه می‌داشتند. همچنین این طراحی به ساکنان اجازه می‌داد در یک سکونتگاه شلوغ، فضای زمین را بهینه استفاده کنند، طوری که بام‌ها به عنوان فضاهای باز برای پخت و پز و کارهای روزانه استفاده می‌شدند. 

ساکنان احتمالاً جامعه‌ای بسیار نزدیک به هم بودند 

تصویری خیالی از چاتال‌هویوک

نبود خیابان‌ها در چاتال‌هویوک نشانه‌ای از جامعه‌ای نزدیک و هم‌بسته است. باستان‌شناسان به این نتیجه رسیده‌اند که بیشتر خانه‌ها کمابیش هم‌اندازه و هم‌سبک بودند و هیچ کاخ بزرگ یا ساختمان دولتی وجود نداشت. این چینش نشان می‌دهد جامعه بر برابری تأکید داشته و رهبر رسمی نداشته است. 

از آنجا که مردم روی بام‌های هم حرکت می‌کردند، احتمالاً همسایگان اغلب به‌عنوان خانواده با هم کار می‌کردند و غذا، منابع و وظایف روزانه را به اشتراک می‌گذاشتند. فعالیت‌های جمعی مانند تهیه غذا یا مراسم دینی هم احتمالاً در فضاهای مشترک انجام می‌شد. 

جنبه‌ی جالب دیگر خانه‌ها اینست که دارای نقاشی‌های دیواری بودند که نشان‌دهنده‌ی فرهنگی است که برای آثار هنری ارزش قائل بود. همچنین اجساد دفن‌شده زیر کف خانه‌ها یافت شده که نشان می‌دهد خانه‌ها احتمالاً هم به عنوان محل زندگی و هم به عنوان مکان‌های آیینی استفاده می‌شده‌اند. 

دیوار پیوسته ممکن است بخشی از استراتژی دفاعی بوده باشد

ماکتی از چاتال‌هویوک

طراحی بدون خیابان چاتال‌هویوک احتمالاً امنیت سکونتگاه را افزایش می‌داد، زیرا در دوره نوسنگی بسیاری از جوامع در معرض تهدید دشمنان و گاهی حیوانات وحشی بودند. خانه‌ها که بهم‌فشرده شده بودند، دیواری محکم پیرامون جامعه ایجاد می‌کردند که می‌توانست مهاجمان را دور نگه دارد. این طراحی همچنین برای دفاع مؤثر بود، زیرا ساکنان می‌توانستند از موقعیت بالاتر حملات را دفع کنند. 

اینکه شواهد کمی از درگیری‌های گسترده در چاتال‌هویوک وجود دارد، ممکن است به معنای کارآمد بودن این سیستم دفاعی باشد. 

کمبود مصالح ساختمانی ممکن است بر طراحی اثر گذاشته باشد 

مطالعات معماری نشان می‌دهند خانه‌ها دیوار مشترک داشتند و بنابراین به آجرهای کمتری نیاز داشتند. چیدمان متراکم که حدود ۱۳ هکتار را پوشش می‌داد، به سکونتگاه اجازه می‌داد جمعیت ۳ تا ۸ هزار نفری را با حداقل منابع پشتیبانی کند. کمبود چوب در دشت قونیه احتمالاً موجب شد مردم بیشتر به آجرهای گلی به عنوان مصالح اصلی تکیه کنند. 

با گذر زمان، سکونتگاه دستخوش تغییر شد. در لایه‌های بعدی، فضاهای باز بیشتری ظاهر شدند و خانه‌ها کم‌تراکم‌تر و بزرگ‌تر و ساختارها پیچیده‌تر شدند. با این حال، ایده اصلی سکونتگاه بدون خیابان به عنوان ویژگی مشخص چاتال‌هویوک باقی ماند. 

طراحی مسکن ممکن است تحت تأثیر فرهنگ بوده باشد

نقاشی دیواری نوسنگی در ساختمان ۸۰، چاتال‌هویوک

فراتر از نیازهای عملی، چینش خانه‌ها ممکن است اهمیت فرهنگی داشته باشد. مسیرهای بام ممکن است حتی معنای معنوی هم داشته باشند، شاید الهام‌گرفته از جنبه‌ای اسطوره‌ای از فرهنگ، هرچند این فرضیه قطعی نیست. در عین حال، چاتال‌هویوک به تدریج به مرکز بیان هنری تبدیل شد. دیوارنگاره‌های پرجزئیات آن نمونه‌ای از فرهنگ هنری غنی ساکنان است. 

وضعیت کنونی چاتال‌هویوک

سکونتگاه نوسنگی چاتال‌هویوک

سال ۲۰۱۲، چاتال‌هویوک به عنوان مکان میراث جهانی یونسکو ثبت شد. امروزه این مکان به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود همچنان علاقه‌مندان به تاریخ و عموم مردم را جذب خود می‌کند و تلاش‌ها برای حفظ آن ادامه دارد، زیرا همچنان اسرار زندگی نوسنگی را فاش می‌کند.

مترجم: زهرا ذوالقدر