مهم‌ترین خدایان مصر باستان؛ از «اسب آبی» تا «آمون»
در اینجا، توضیحاتی مختصر را دربارۀ مهم‌ترین خدایان از میان بیش از ۲۰۰۰ ایزد مصر باستان می‌خوانید؛ از خدایان خورشید و جهان زیرین گرفته تا کروکودیل‌ها و خرد.
فرادید| مصر باستان دارای بیش از ۲,۰۰۰ خدای مختلف بود که هر یک نماد جنبه‌ای از زندگی، طبیعت یا جهان زیرین بودند. خدایانی چون رع، حوروس، ایزیس و اوزیریس نقش حیاتی در دین، حکومت و باورهای مردم داشتند. این خدایان نه تنها حفاظت و باروری را تضمین می‌کردند، بلکه مرگ، جادو و عدالت را نیز در سلطه خود داشتند.
به گزارش فرادید، هر منطقه خدایان ویژه‌ی خودش را داشت، برخی از آن‌ها با رشد سیاسی شهرهایی که در آن‌ها پرستش می‌شدند به شهرت رسیدند و برخی حتی فراتر از مصر هم پرستش می‌شدند. در ادامه، با ۱۶ مورد از مهم‌ترین خدایان مصر باستان آشنا می‌شوید که به شکل گسترده پرستش می‌شدند و نحوه درک مردم مصر از جهانشان را شکل می‌دادند.
16. تاورِت، الهه اسب آبی باروری
مجسمه تاورِت
بسیاری از خدایان مصر باستان با حیوانات محلی مرتبط بودند و به شکل آن حیوان یا بدن انسان با سر حیوان نمایش داده می‌شدند. تاورِت یکی از این الهه‌ها بود که به شکل اسب آبی نمایش داده میشد و با باروری، زایمان و حفاظت از کودکان مرتبط بود. او الهام‌بخش پرستش شخصی بود و در بسیاری از وسایل زینتی خانه مانند بشقاب‌ها، کاسه‌ها و یادگاری‌های خانوادگی دیده میشد. همسر او، خدای بِس، خدای دیگری مرتبط با باروری، شوخ‌طبعی و جنسیت بود.
15. باستِت، الهه محافظ گربه
گربه گایر-اَندِرسون از معبد باستِت، حدود ۶۶۴ – ۳۳۲ قبل از میلاد
گربه‌ها در مصر باستان مقدس بودند و تعداد زیادی گربه مومیایی‌شده هم از آن دوران به‌جا مانده است. «باستِت» الهه گربه و الهه محافظی بود که می‌توانست شر و بدبختی را دفع کند. طبیعتِ ترکیبیِ دین مصری موجب شد برخی خدایان با هم همپوشانی داشته باشند و «باستِت» اغلب با الهه «سخمت» به شکل زنی با سر شیر و الهه «حاتحور»، خدای عشق، زیبایی، مادری و لذت یکی دانسته میشد. اینها همه دختران خدای خورشید رع بودند و گاهی نقش مجریان اوامر او را داشتند.
14. سوبِک، نگهبان تمساح نیل
نقش‌برجسته خدای سوبِک از معبد کُم اُمبو، حدود قرن ۴ قبل از میلاد
«سوبِک» با تمساح ترسناک نیل مرتبط بود، اما به عنوان خدای محافظ و نگهبان رود حیات‌بخش هم شناخته میشد. برخی نوشته‌ها می‌گویند رود بزرگ از نظر مصریان به عنوان عرق سوبِک جریان داشت. او همچنین در زمینه‌های پزشکی، جراحی و مرگ ناگهانی نفوذ داشت. در دوره پادشاهی میانه، سوبِک با حوروس ترکیب شد تا محافظ فراعنه باشد. معابد او دارای تمساح‌های زنده‌ای بودند که پس از مرگ مومیایی می‌شدند.
13. حاتحور، الهه مادر گاو
سردر گرانیتی با سر الهه حاتحور از بوباستیس، حدود ۸۷۴-۷۱۲ قبل از میلاد
در دوران اولیه، حاتحور یکی از مهم‌ترین الهه‌های زن بود که با گاو مرتبط بود و الهه مادر محسوب میشد. او دختر خدای خورشید «رع» و همسر فرمانروا «حوروس»، بانوی آسمان و محافظ فراعنه بود. همچنین حامی شادی، جشن و عشق بود. حاتحور از «سیستروم» (یک ساز موسیقی کوبه‌ای) برای دور کردن شر از سرزمین و الهام‌بخشی به نیکی استفاده می‌کرد. او در گذر مردم به جهان پس از مرگ نقش مهمی داشت و در تلاش شبانه رع همراهی می‌کرد تا کشتی خورشیدش را از جهان زیرین عبور دهد. بعدها حاتحور جای خود را به ایزیس داد.
12. آنوبیس، خدای شغال مومیایی
مجسمه آنوبیس، مصر بطلمیوسی، حدود ۳۳۲-۳۰ قبل از میلاد
«آنوبیس» در مصر اولیه خدای جهان زیرین بود و به شکل شغال نمایش داده میشد، زیرا این حیوانات اغلب در قبرستان‌ها دیده می‌شدند. بعدها توسط «اوزیریس» جایگزین شد و بیشتر با مومیایی کردن مرتبط شد و به ایزیس در توسعه هنر احیای اوزیریس کمک کرد. آنوبیس همچنین در «مراسم وزن کردن قلب» نقش کلیدی داشت که تعیین می‌کرد آیا مردگان می‌توانند وارد جهان پس از مرگ شوند.
11. تحوت، خدای حقیقت و خرد
تصویر خدای تحوت از آرامگاه رامسس پنجم و ششم، دره پادشاهان، الاقصر، حدود قرن ۱۲ قبل از میلاد
«تحوت» خدای صداقت، حقیقت، نوشتار، خرد، جادو و ماه بود که با ایبیس و بوزینه مرتبط بود. او هیروگلیف‌ها را اختراع کرد و به عنوان ثبت‌کننده امور خدایان عمل می‌کرد. در اسطوره‌های مختلف شرکت داشت، اما همواره با «ماعت» به عنوان همسر و «سشات» به عنوان پدر مرتبط بود. فرعون دودمان هجدهم، «حورمحب»، توت را خدای شخصی خود می‌دانست زیرا پیش از فرعون شدن، نویسنده و مدیر بود.
10. سخمت، ماده‌شیر انتقام‌جو
طلسم سخمت، حدود ۶۶۴-۶۵۳ قبل از میلاد
الهه جنگجو «سخمت» ماده‌شیری با رنگ خونین بود. او الهه نابودی و بیماری بود و توسط پدرش «رع» برای مجازات انسان‌ها فرستاده میشد. با رعایت موضوع تعادل مصری (ماعت)، سخمت همچنین می‌توانست طاعون را درمان کرده و بادهای خطرناک بیابان را متوقف کند. او از فراعنه محافظت می‌کرد و همراهشان به جهان پس از مرگ می‌رفت. فرعون رامسس دوم او را حامی خود می‌دانست.
9. پتاح، سازنده خلاق
سر مجسمه پتاح، اواخر قرن ۸ تا میانه ۷ قبل از میلاد
«پتاح» به عنوان خدای ساخت‌وساز، سازندگان و صنعتگران مصر پرستش میشد. او خدای ممفیس بود و هنگامی که آنجا شهر سیاسی مهمی شد، اهمیت یافت. پتاح همسر سخمت و پدر نفرتوم بود و «سه‌گانه ممفیس» را تشکیل می‌داد. پتاح در تاریخ‌ها در جنبه‌های مختلف ظاهر میشد و با خدای باروری «بِس» و خدای خالق «آمون» مرتبط بود.
8. آمون، موت و خنسو: سه‌گانه طیبه
رامسس‌نخت با سه‌گانه طیبه
شهر مهم «طیبه» نیز دارای سه‌گانه مهمی از خدایان بود که شامل «آمون»، همسرش «موت» و پسرشان «خنسو»، خدای ماه میشد. این سه‌گانه در زندگی روزمره شهر تب نقش مرکزی داشتند و محور جشن اوپِت بودند که طی آن از معبد خود در کارناک به معبد الاقصر منتقل می‌شدند و در آنجا به مدت ۲۴ روز جشن برگزار میشد. سپس آمون به عنوان خدای متحد ملی شناخته شد و با رع ترکیب شد تا به «آمون-رع» تبدیل شود.
7. ماعت، الهه هماهنگی
نقش‌برجسته الهه ماعت از آرامگاه ملکه نفرتاری: طیبه، مصر، دودمان ۱۹
«ماعت» الهه هماهنگی، تعادل، عدالت و حقیقت بود. او فراعنه مصر را راهنمایی می‌کرد تا عاقلانه حکومت کنند و مردم را به زندگی برپایه قوانین تعادل و هماهنگی هدایت می‌کرد. اغلب به شکل زنی تاج‌دار با پر شترمرغ در موهایش نمایش داده میشد. ماعت فصل‌ها را تنظیم می‌کرد، مسئول ستارگان و ماه بود و از دل آشوب، نظم می‌آفرید. هنگام مرگ مصری‌ها، آن‌ها به تالار حقیقت هدایت می‌شدند و قلبشان در برابر پر ماعت وزن میشد.
6. شیث، خدای هرج‌ومرج
شیث توسط کارگری به نام آپهتی پرستش می‌شود، دودمان ۱۹، حدود ۱۲۹۲-۱۱۸۹ قبل از میلاد
«شیث» خدای هرج‌ومرج، نابودی، طوفان و حیله بود و با بیابان‌های خطرناک و متروک اطراف دره نیل مرتبط بود. مشهورترین نقش او در اسطوره‌ها دشمنی با اوزیریس و حوروس بود. او طبق اسطوره‌ها ابتدا برادرش اوزیریس را کشت تا رهبری را به دست گیرد و سپس با حوروس برای حکومت جهان مبارزه کرد. با وجود نقش منفی، شیث به‌عنوان خدای ضروری برای حفظ تعادل و خدای مهمی که شایسته پرستش بود، دیده میشد.
5. نفتیس، الهه سایه
مجسمه الهه نفتیس، دوره متأخر (حدود ۶۶۴-۳۰ قبل از میلاد)
«نفتیس» مسئولیت‌های بسیاری داشت، از جمله الهه شب، عزاداری، زایمان، رودخانه‌ها و خانه. او جنبه تاریک برای تعادل با خواهر دوقلوی خود «ایزیس» بود. نفتیس همسر «ست» و مادر «آنوبیس» بود. او نقشی حیاتی در داستان اوزیریس داشت، به ایزیس در احیای همسرش کمک کرد و سپس کنار خواهرش برای او عزاداری کرد. او همچنین حوروس را پرورش داد و به محافظت از فرعون که به عنوان حوروس زمینی دیده میشد، پرداخت.
4. اوزیریس، خدای جهان زیرین
مجسمه چوبی رنگ‌شده اوزیریس، مصر، حدود قرن ۱۰ قبل از میلاد
«اوزیریس» فرمانروای جهان زیرین بود. او ابتدا فرمانروای جهان بود اما توسط برادر حسودش «ست» کشته شد. همسرش «ایزیس» با جادوی خود او را احیا کرد و خود را با تخمک او باردار کرد تا فرزندشان «حوروس» را به دنیا آورد. اما اوزیریس احیاشده تنها به نوعی «نیمه زندگی» بازگردانده شد و نتوانست به جهان بازگردد. در عوض، ایزیس جهان زیرین را برای او ایجاد کرد که به زندگی پس از مرگ برای همه انسان‌ها منجر شد. اوزیریس همچنین خدای باروری، کشاورزی و نماینده چرخه مهم کشاورزی بود.
3. ایزیس، الهه جادو
ایزیس در حال شیردهی به حوروس، هنرمند مصری ناشناس، ۱۰۷۰-۳۴۳ قبل از میلاد
«ایزیس» مهم‌ترین الهه‌ای که قادر به انجام جادوی قدرتمند بود، شناخته میشد. ایزیس، اوزیریس را احیا و جهان زیرین را ایجاد کرد. او همچنین با پادشاهی مرتبط بود، هم به عنوان همسر و هم مادر. در دوران پادشاهی میانه، ایزیس قدرت‌ها و مسئولیت‌های الهه‌های دیگر مانند حاتحور را به خود جذب کرد. ایزیس به‌قدری قدرتمند و محبوب شد که حتی فراتر از مصر هم پرستش شد، از جمله در روم باستان و بریتانیای تحت اشغال روم.
2. حوروس، فرعون الهی
مجسمه حوروس در حال محافظت از فرعون نکتانبوی دوم، دوره متأخر مصر، حدود ۳۶۰-۳۴۳ قبل از میلاد
دو نسخه از حوروس وجود داشت، با وجود اینکه هر دو به یک شکل نمایش داده می‌شدند. «حوروس بزرگ‌تر» خدای پادشاهان و آسمان و برادر اوزیریس، ایزیس، ست و نفتیس بود. او یکی از مهم‌ترین خدایان مصر اولیه بود. «حوروس کوچک» پسر اوزیریس و ایزیس بود که انتقام پدرش را از ست گرفت و به فرمانروای جهان تبدیل شد. فرعون به‌عنوان حوروس زمینی دیده میشد. حوروس یکی از شناخته‌شده‌ترین خدایان مصر بود و به شکل شاهین یا مردی با سر شاهین نمایش داده میشد.
1. آمون-رع، قدرتمندترین خدای مصر
آمون-رع
«رع» خدای باستانی هلیوپولیس و نماینده خورشید و نور بود. آمون نیز خدایی بود که جهان را آفرید و عمدتاً در طیبه پرستش میشد. با رقابت این خدایان بر سر برتری، آن‌ها به هم نزدیک شدند و در دوران پادشاهی نوین با هم ترکیب شده و آمون-رع را شکل دادند. او بزرگ‌ترین خدای مصر بود که روزانه خورشید، نور و آفرینش را به جهان هدیه می‌داد.
مترجم: زهرا ذوالقدر
