مهم‌ترین ساختمان‌های «بروتالیستی» که در دوران حکومت «شوروی» ساخته شدند

فرادید|جنبش معماری «بروتالیسم» ریشه‌های بریتانیایی دارد، اما در اتحاد جماهیر شوروی در پشت پرده آهنین به اوج رسید. این سبک معماری در پی ضرورت بازسازی شهرهای ویران‌شده پس از جنگ، با هزینه کم و کارایی بالا شکل گرفت. 

به گزارش فرادید، ساختمان‌های بروتالیستی شوروی که هنوز در کشورهای مستقل باقی مانده‌اند، پروژه‌هایی جسورانه و بلندپروازانه و بازتاب ایدئولوژی، سنت‌های منطقه‌ای و ملی و شرایط اقلیمی بودند. در ادامه، ۹ نمونه برجسته از بروتالیسم شوروی را از مرکز مسکو تا کوبا خواهید دید. 

۱. بانک گرجستان، تفلیس، گرجستان

ساختمان مرکزی بانک گرجستان در تفلیس. طراحی‌شده توسط جورج چاخاوا و زوراب جلاخانیا، ساخته‌شده در سال ۱۹۷۵

کلاسیک‌ترین نمونه معماری بروتالیسم شوروی در گرجستان یافت می‌شود، جایی که این سازه اکنون به عنوان دفتر مرکزی بانک گرجستان فعال است. این ساختمان که ابتدا به عنوان دفتر مرکزی وزارت راه‌سازی گرجستان ساخته شد، شباهت زیادی به مجتمع مسکونی کانادایی Habitat ۶۷ دارد که از چندصد بلوک بتنی پیش‌ساخته تشکیل شده است. این ساختمان ۱۸ طبقه سال ۱۹۷۵ تکمیل شد. 

معمار اصلی، جورج چاخاوا، معاون وزیر راه‌سازی هم بود و این امکان را داشت که پروژه را مطابق نیازها و استانداردهای خود طراحی کند. چاخاوا از آثار اِل لیسیسکی و ساخت‌گرایان روسی الهام گرفت. ایده او این بود که ساختمان حداقل فضا را اشغال کند، بنابراین ساختمان در طبقات بالاتر گسترده شده و شبیه شاخه‌های یک درخت طراحی شد. 

۲. کرماتوریوم کی‌یف، کی‌یف، اوکراین

کرماتوریوم کی‌یف، اوکراین. طراحی: آبراهم میلتسکی، ساخته‌شده در ۱۹۶۸–۱۹۷۵

مجتمع کرماتوریوم کی‌یف دو پوسته بتنی روبه‌روی هم دارد و فضاهایی برای عزاداری خانواده‌ها در داخل آن تعبیه شده است. سازه‌ها و مکانیزم‌های عملیاتی زیر زمین پنهان شده‌اند تا توجه بازدیدکنندگان از جنبه‌های فیزیکی سوزاندن و دفن اجساد دور شود. این مجتمع اواخر دهه ۱۹۶۰ طراحی شد تا از هرگونه تداعی مستقیم با سوزاندن اجساد اجتناب شود که هنوز پس از کشتارهای نازی‌ها در اوکراین تازه و دردناک بود. 

۳. خانه اتم‌شناسان هسته‌ای، مسکو، روسیه

خانه اتم‌شناسان هسته‌ای در مسکو در حال ساخت، حدود ۱۹۸۰–۱۹۸۳. طراحی: ولادیمیر باباد و وسولوود وسکرسنسی، ساخته شده در ۱۹۷۲–۱۹۸۶

این ساختمان بلند مسکونی در جنوب مسکو پروژه‌ی آزمایشی طولانی‌مدتی بود که نزدیک به هزار آپارتمان به ساکنان ارائه می‌داد. این ساختمان که بین سال‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۸۶ ساخته شد، هنوز فعال است اما به دلیل اندازه عظیمش جذابیت خود را از دست داده است. ساختمان تقریباً نیم کیلومتر طول و ۱۴ طبقه دارد؛ سه طبقه آن ویژه فروشگاه و بقیه شامل ۹۸۰ آپارتمان می‌شود. 

بین اهالی مسکو، این ساختمان به دلیل شباهتش به کشتی کروز به «خانه کشتی» معروف است. همچنین به «خانه مجردها» معروف بود زیرا تعداد زیادی از مهندسان مجرد در آپارتمان‌های یک‌خوابه زندگی می‌کردند. معمار اصلی آن، ولادیمیر باباد، پیش‌تر تجربه ساخت مجتمع مسکونی نداشت، اما تجربه زیادی در ساخت رآکتورهای هسته‌ای داشت و این تخصص سبب شد ساختمان در برابر زلزله مقاوم باشد. دیوارها با زاویه ۸۷° یا ۹۳° ساخته شدند تا ساختمان زلزله‌خیز باقی بماند. حتی گفته می‌شود در برابر بمباران و انفجار هسته‌ای هم مقاوم است. 

۴. سیرک چیشیناو، چیشیناو، جمهوری مولداوی

سیرک دولتی چیشیناو، طراحی: آلا کیریچنکو و سیمیون شویهت، ساخته شده در ۱۹۸۱

ساختمان بروتالیستی سیرک چیشیناو برای بزرگداشت ۵۴۵مین سالگرد نخستین اشاره تاریخی به این شهر ساخته شد. معماران نمای ساختمان را با مجسمه‌های دلقک و آکروبات تزئین کردند. داخل ساختمان با موزاییک‌های رنگی که به هنر اوایل دوران شوروی اشاره داشت، پوشیده شده بود. این پروژه بازتاب انعطاف‌پذیری معماری بروتالیسم است که به راحتی جزئیات و تزئینات را در خود جای می‌دهد، در حالی که با ظاهر خام و مینیمالیستی سازه‌های بتنی تضاد دارد. افتتاح رسمی آن روز ۲۵ آوریل ۱۹۸۲ با ظرفیت ۱۹۰۰ تماشاگر برگزار شد. 

جزئیات تزئین دلقک‌ها در سیرک چیشیناو

سیرک چیشیناو برای دهه‌ها متروکه بود. ساختمان به تدریج شروع به فروپاشی کرد و مجسمه‌های دلقک به دلیل خوردگی، سرهای خود را از دست دادند. با این حال، در سال‌های اخیر، دولت مولداوی برنامه‌هایی برای بازسازی و حفاظت از ساختمان به عنوان بخشی از میراث فرهنگی دارد. 

۵. دفتر مرکزی آکادمی علوم، مسکو، روسیه

ساختمان دفتر مرکزی آکادمی علوم روسیه، مسکو. طراحی: یوری پلاتونوف، ساخته‌شده در سال‌های ۱۹۷۳–۱۹۹۰

این نمونه برجسته و جنجالی از بروتالیسم شوروی، پروژه‌ای بود که سال‌ها انتظار آن می‌رفت و اجرای آن دشوار بود. طراحی ساختمان از دهه ۱۹۶۰ آغاز شد، اما به دلیل مشکلات زیاد در هر مرحله، ساخت و ساز بارها عقب افتاد. طی سه دهه برنامه‌ریزی و ساخت، اتحاد جماهیر شوروی فروپاشید و زمینه و هدف ساختمان تقریباً یک‌شبه تغییر کرد. 

ساختمان آکادمی علوم روسیه با طبقات بالایی به رنگ طلایی که به آن لقب «مغز طلایی» داده شده، بسیار شاخص است

بسیاری از دانشمندان روسیه به دلیل آشفتگی سیاسی و عدم‌اطمینان، به جای سکونت در ساختمان جدید، به خارج مهاجرت کردند. برخی اهالی خرافاتی، زمین محل ساخت را نفرین‌شده می‌دانستند، زیرا گفته می‌شد در گذشته کشتارگاه بوده و زمین از خون آلوده است. 

ساختار ساختمان حتی برای کارکنان آن هم تاحدی رمزآلود است. گفته می‌شود سازه‌های فلزی بالای ساختمان برخی امکانات ویژه را پنهان می‌کنند و هیچ کس به درستی نمی‌داند چند طبقه زیرزمینی وجود دارد یا دسترسی به آن‌ها چگونه است. صدها آسانسور در نقاط مختلف ساختمان پنهان شده‌اند. این ساختمان گاهی به نام «مغز طلایی» شناخته می‌شود، به دلیل رنگ طلایی خاص طبقات بالایی آن. 

۶. مجتمع مسکونی «آول»، آلماتی، قزاقستان

مجتمع مسکونی آول، آلماتی

برج‌های دایره‌ای این مجتمع مسکونی از جسورانه‌ترین بخش‌های تجربیات مسکونی شوروی بودند. ساختمان در مراحل مختلف بین سال‌های ۱۹۸۶ تا ۲۰۰۲ ساخته شد و نام «آول» از نوع خاصی از روستاهای سنگی و مستحکم در آسیای مرکزی و قفقاز گرفته شده است. فرم‌های دایره‌ای، مسیرهای نرم و منحنی ایجاد می‌کنند و حرکت طبیعی ساکنان را آسان می‌کنند. 

نمای مجتمع مسکونی آول، آلماتی

طراحی منحصر به فرد آول با شرایط اقلیمی سخت منطقه مرتبط است. بالکن‌های گرد برای کاهش گرما و نور مستقیم خورشید طراحی شده‌اند. به دلیل فعالیت زلزله‌ای بالای آلماتی، برج‌ها به سازه‌های پشتیبان و ایمنی ویژه مجهز هستند. هر برج از سه سازه دایره‌ای تشکیل شده که یکدیگر را حمایت کرده و وزن ساختمان را توزیع می‌کنند. 

۷. خانه اتحادیه نویسندگان در دریاچه سِوان، ارمنستان

استراحتگاه اتحادیه نویسندگان شوروی در دریاچه سِوان، ارمنستان. طراحی: گئوورگ کوچار و مایکل مازمانیان، ساخته‌شده در سال ۱۹۳۲

این سازه بتنی گرد در حاشیه دریاچه سِوان دهه‌ها پیش از ظهور اصطلاح «بروتالیسم» ساخته شد، اما همچنان در این دسته قرار می‌گیرد. سال ۱۹۳۲، ساختمان به‌عنوان استراحتگاه و محل کار اعضای اتحادیه نویسندگان شوروی مورد استفاده بود. تراس شیشه‌ای منحنی دید وسیعی به دریاچه ارائه می‌داد و فضاهایی برای فعالیت‌های بیرونی هم در پایین آن طراحی شده بود. 

داستان این ساختمان با سرکوب و ترور همراه است. سال ۱۹۳۷، معماران کوچار و مازمانیان دستگیر و به مناطق قطبی روسیه تبعید شدند. آن‌ها به اتهام ملی‌گرایی و حمایت از لئون تروتسکی محکوم شدند، اما پس از مرگ استالین در سال ۱۹۵۳ بازگردانده شدند. امروزه ساختمان به‌عنوان هتلی کوچک و فرسوده فعالیت می‌کند، اما منظره شگفت‌انگیز دریاچه را حفظ کرده است. سال ۲۰۱۶، بنیاد گِتی حامی مالی بخشی از بازسازی موردنیاز شد، اما تراس آینده‌نگر هنوز به شکوه سابق نرسیده است. 

۸. ساختمان سفارت روسیه، هاوانا، کوبا

سفارت فدراسیون روسیه در هاوانا، کوبا. طراحی: الکساندر روچگوف و ماریا انگلکه، ساخته شده در سال‌های ۱۹۷۸–۱۹۸۷

مجتمع سفارت شوروی در کوبا با برج پرابهت خود هم ادای احترامی به معماری ساخت‌گرایانه بود و هم نشانه‌ای از تسلط شوروی در منطقه. پنجره‌های کوچک و دیوارهای بتنی ضخیم افزون بر محافظت در برابر گرما و نور، اثر روانی حضور ثابت شوروی را منتقل می‌کردند. 

برخی اهالی ساختمان را به شمشیری فرورفته در زمین تشبیه کردند، برخی دیگر آن را شبیه سرنگ پزشکی می‌دیدند. ساخت برج در دوران جنگ سرد آغاز شد و همچنان یادآور گذشته‌ای تاریک و به شدت متفاوت با دیگر سفارتخانه‌های نزدیک است. 

۹. موزه دولتی تاریخ ازبکستان، تاشکند، ازبکستان

 موزه دولتی تاریخ ازبکستان، تاشکند

موزه دولتی تاشکند نمونه‌ای شاخص از سبک بروتالیسم بین‌المللی و غیرشخصی است که در عین حال تحت تأثیر سنت‌ها و آداب محلی شکل گرفته است. این ساختمان سال ۱۹۷۰ به عنوان موزه‌ای به یاد ولادیمیر لنین ساخته شد، اما پس از فروپاشی شوروی، تمرکز آن به تاریخ ازبکستان و آسیای مرکزی تغییر کرد. اگرچه این سازه بخشی از میراث بروتالیسم شوروی است، اما به شکل عجیبی تزئینی است. 

تزئینات ساختمان عملکرد محافظتی هم دارند. یکی از اهداف اصلی معماری ازبکستان، محدود کردن تابش شدید آفتاب به فضاهای داخلی مانند موزه‌ها بود. پانل‌های حکاکی‌شده روی نما تنها جنبه زینتی ندارند، بلکه ساختمان را در برابر شرایط اقلیمی محافظت می‌کنند. در عین حال، نقش‌برجسته‌ها با الهام از صنایع دستی محلی، ساختمان را سبکتر و جذاب‌تر نشان می‌دهند و به کاربری فعلی آن اشاره می‌کنند.

مترجم: زهرا ذوالقدر