«حلقۀ قدرت ارجان»؛ مرموزترین گنج ایران که در قبر 2600 ساله پیدا شد
مقبرۀ اَرجان، یک تدفین اشرافیِ دورهٔ نئوعیلامیِ متأخر (حدود ۶۳۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد) است که در نزدیکی بهبهان در استان خوزستان کشف شده است. یکی از مهمترین کشفیات درون این مقبره، حلقهای طلایی بود که بر روی سینۀ جسد قرار گرفته بود. حلقهای که به دلیل نمادهای باشکوهش به «حلقۀ قدرت» معروف شده است.
فرادید| در سال 1361 هنگام هموارسازی زمین برای ساخت جادهای که به سدی بر رودخانهٔ مارون منتهی میشد، در نزدیکی محوطه باستانی ارجان، یکی از بولدوزرها به طور اتفاقی به چیزی برخورد کرد که بعدا معلوم شد یک «اتاق تدفین» باستانی با دیوارهای سنگی است.
به گزارش فرادید؛ این اتاق با چیدن یازده ردیف لوحهای سنگی با اندازهای نسبتاً منظم ساخته شده و سقف آن از سنگهایی بزرگ و تخت تشکیل شده بود. دیوارهای داخلی نیز با گچ اندود شده بودند. درون آرامگاه، تابوتی مفرغی بهشکل U و شبیه وان حمام قرار داشت که بقایای اسکلتی یک فرد، بستههایی از منسوجات پنبهای، تعداد زیادی پلاک طلایی نازک، یک حلقۀ طلایی، یک خنجر و لولهای نقرهای برای نوشیدن و صافکردن مایع را در خود داشت. بیرون از تابوت نیز مجموعهای متنوع از اشیای فلزی قرار داشت؛ از جمله یک شمعدان، یک جام نوشیدنی و یک کاسهٔ بزرگ مفرغی دارای نقش و نگار.
تابوت مفرغی که جسد فرد در آن قرار داده شده بود
در میان اشیای بینظیرِ آرامگاه اَرجان، حلقۀ طلایی جایگاهی کاملاً برجسته دارد؛ اثری که هم از نظر هنری و هم از نظر معناشناختی، یکی از شاخصترین نمادهای هویت صاحب آرامگاه بهشمار میرود؛ حلقهای که به دلیل دارا بودن نمادهای قدرت و پادشاهی به نام «حلقۀ قدرت ارجان» شناخته میشود.
این شیء طلایی در ناحیۀ سینهٔ متوفی یافت شد و بهدلیل نبود اصطلاح دقیقتر، در پژوهشها «حلقه» نام گرفته است، هرچند شکل آن با حلقههای معمول تفاوت دارد. ساختار آن از بخشی لولهای و خمیده تشکیل شده که در دو انتها به صفحات دیسکمانندِ پهن ختم میشود. هر دو دیسک کاملاً یکسان تزئین شدهاند و همین تقارن، از همان ابتدا بر جنبهٔ نمادین و آیینیِ آن تأکید میکند.
نقش روی حلقۀ قدرت که دو شیر بالدار و یک درختچۀ نخل را نشان میدهد
بر سطح هر دیسک، صحنهای دقیق و پرجزئیات نقش شده است: دو شیر بالدار، بهصورت قرینه و آیینی، روبهروی یکدیگر ایستادهاند و در میان آنها درختچهای کوچک بهشکل نخل دیده میشود. این ترکیب بر زمینهای کوهستانی قرار دارد و کل صحنه درون نواری دایرهای با نقش طنابی محصور شده است. چینش عناصر، یادآور زبان تصویریِ هنر درباری و نمادهای قدرت، محافظت و نظم کیهانی در سنتهای عیلامی و آشوری است.
حلقهٔ طلایی اَرجان وزنی برابر با ۲۳۷ گرم دارد و ابعاد آن حدود ۱۷۶ میلیمتر ارتفاع و ۱۱۲ میلیمتر عرض برآورد شده است؛ اندازههایی که نشان میدهد با شیئی کاملاً تشریفاتی و نمادین روبهرو هستیم، نه زیوری روزمره. کیفیت بالای ساخت، دقت در حکاکی و هماهنگی کامل عناصر تصویری، این اثر را به محصول کارگاهی نخبه و درباری نسبت میدهد.
کتیبهای نئوعیلامی که بر این حلقه حک شده، نام صاحب آن را آشکار میکند: «کیدینهوتران، پسرِ کورلوش». همین کتیبه، حلقه را از یک شیء صرفاً هنری فراتر میبرد و آن را به سندی هویتی و تاریخی تبدیل میکند؛ نشانهای از جایگاه اجتماعی، شأن سیاسی و احتمالاً نقش آیینیِ فردی که در این آرامگاه به خاک سپرده شده است.
جام برنزی یافت شده در مقبره
از نظر سبکی، حلقۀ طلایی اَرجان با کاسه، شمعدان و جامِ یافتشده در آرامگاه، هماهنگی چشمگیری دارد؛ تا آنجا که پژوهشگران احتمال میدهند همگی ساختهٔ یک کارگاه واحد و شاید حتی به دست یک هنرمند باشند. این اثر نمونهای شاخص از آن چیزی است که «مکتب هنری اَرجان» نام گرفته: هنری که آموزشهای آشوری را با سنتهای بومیِ عیلامی درهم میآمیزد و زبانی تصویریِ تازه و مستقل میآفریند.
در نهایت، حلقۀ طلایی اَرجان نهتنها یک شاهکار فلزکاریِ سدههای هفتم و ششم پیش از میلاد است، بلکه سندی گویا از تداوم فرهنگی، قدرت نمادپردازی و نقش فعال عیلام در شکلگیری جهان فکری و هنریِ پیشاهخامنشی بهشمار میآید؛ حلقهای که گذشتهٔ عیلامی را به آیندهٔ ایران باستان پیوند میزند.
