دده‌سیاه در سنگلج
بررسی وضع اقتصادی و مشاغل زنان ایرانی در تاریخ، همواره با دشواری همراه بوده است. کمیابی سندهای تاریخی موجب شده است آگاهی ما از این پدیده اندک باشد. پاره‌ای روایت‌ها و سندها اما از کنش‌های اقتصادی و مشاغل زنان به‌ویژه در تاریخ معاصر بر جای مانده است که پژوهش درباره آنها آگاهی‌های کلی ارایه می‌دهد.
کد خبر :
۴۷۷۳۲
بازدید :
۲۹۳۰
بررسی وضع اقتصادی و مشاغل زنان ایرانی در تاریخ، همواره با دشواری همراه بوده است. کمیابی سندهای تاریخی موجب شده است آگاهی ما از این پدیده اندک باشد. پاره‌ای روایت‌ها و سندها اما از کنش‌های اقتصادی و مشاغل زنان به‌ویژه در تاریخ معاصر بر جای مانده است که پژوهش درباره آنها آگاهی‌های کلی ارایه می‌دهد.
منصوره اتحادیه (نظام‌مافی) در نوشتار «رشد و توسعه شهر تهران در دوره ناصری (١٣٢٠-١٢٦٩ ه.ق)» در کتاب «اینجا طهران است» درباره مالکیت و خرده‌کنش‌های اقتصادی زنان در میانه‌های دوره قاجار می‌نویسد «زنان کمتر صاحب ملک شهری، چه خانه و چه دکان، بودند.
بعضی زنان، که به‌عنوان صاحب‌خانه نامیده شده‌اند، اغلب بیوه شخصی بودند که در خانه او زندگی می‌کردند، یا خواهر و یا مادر مردی دارای مکنت بودند. در ١٢٦٩ه.ق، ١درصد خانه‌ها به زنان تعلق داشت و در مورد دکان‌ها این رقم کمتر بود. بعضی از صاحبان خانه‌ها را به نام نامیده‌اند، مانند گلرخ یا زلیخای کرمانی، که در عودلاجان می‌زیسته‌اند و احتمالا فاحشه بوده‌اند.»
زنان شهری در آن دوره هنوز چندان به گستره فعالیت‌های شغلی وارد نشده بودند، اما بررسی‌های این تاریخ‌نگار از وجود زنانی شاغل آگاهی می‌دهد. او درباره شغل‌های زنان در دوره یادشده چنین روایت می‌کند «بعضی از زنان صاحب شغل بودند، مانند معلمی، دلاکی، مرده‌شویی یا دلالی... بعضی از زنان شغلی داشتند، مانند ضعیفه کاشی که شوهر ندارد و خانه‌اش را در بازار به نقاره‌چی اجاره داده بود.
بعضی از زنان حاجیه یا ملاباجی بودند، مانند ملاشهربانو، ظاهرا زنان محترم را به نام نمی‌نامیدند. طبق آمار نجم‌الملک در ١٢٨٦ ه.ق، تعداد ٤٦,٠٦٣ زن محترمه و زنان تجار، ٢.٥٢٥ کنیز و ٣.٨٠٢ خدمتکار زن وجود داشته‌اند.» نویسنده کتاب «اینجا طهران است» درباره پاره‌ای مشاغل ناپسند و انحرافی زنان در دوره قاجار نیز توصیفی ارایه می‌دهد «تعدادی نیز ظاهرا فاحشه بودند. مانند کوکب سبیلو یا زهرا گنده، یا آسیه مطرب یا گوهر امپریالی.»
اتحادیه همچنین از وجود زنان فقیر آگاهی می‌دهد که ناگزیر بوده‌اند به پاره‌ای مشاغل ویژه تن دهند «بعضی از زنان بسیار فقیر بودند، مانند زهرا غازچران و یا فاطمه مرده‌شور. عده‌ای سیاه بودند؛ احتمالا کنیزان آزاده‌شده‌ای بودند، که صاحب‌خانه هم بودند؛ مانند دده‌سیاه در سنگلج، گلین سیاه در محله بازار، یا کنیز سیاه انیس‌الدوله در سنگلج.»
وضعیت مالکیت زنان در واپسین سال‌های حکمرانی ناصرالدین‌شاه قاجار نسبت به سال‌های نخستین اما با اندکی دگرگونی همراه بوده است. این رشد مالکیت در میان زنان، در پژوهش منصوره اتحادیه نمایان شده است «در ١٣٢٠ ه.ق تعداد زنان صاحب‌خانه، به ٣/٥ درصد افزایش یافته بود که شاید بستگی به رشد ثروت یا آزادی بیشتر داشت، ولی اصل ثروت زنان تغییری نکرده بود... در ١٣٢٠ه.ق زنان بیشترین صاحب دکان و کاروان‌سرا بودند که امکان دارد مهریه یا ارث آنها بوده. انیس‌الدوله یکی از سوگلی‌های ناصرالدین‌شاه، در محله بازار ٩ دکان داشت.»
پاره‌ای از زنان شاغل و مالک، آنانی بودند که در حرمسرای شاهی حضور داشتند یا پس از مرگ شاه، از دربار رانده شده، در محله‌ها می‌زیستند. نویسنده کتاب «اینجا طهران است» با اشاره به آن دسته از زنان می‌نویسد «در این دوره، تعدادی از زنان ناصرالدین‌شاه، که در ١٣١٣ ه.ق به قتل رسید، در محلات مختلف شهر زندگی می‌کردند، ٥نفر در محله دولت، ٢نفر در سنگلج، ١نفر در عودلاجان، و ١نفر در محله دولت. تاج‌السلطنه دختر ناصرالدین‌شاه تعریف می‌کند که هنگام مرگ پدرش، زنانی را که فرزند نداشته‌اند از قصر بیرون رانده‌اند.»
جایگاه اقتصادی زنان در دوره قاجار، حتی در دوره‌های پیشتر با کنش‌های نیکوکارانه همواره پیوند داشته، به گونه‌ای که بخشی مهم از موقوفات شهری به این دسته از جامعه ایران وابستگی داشته است «بعضی از زنان، دکان و تکیه و مدرسه وقف کرده بودند، مانند مهد علیا که مدرسه‌ای ساخته بود. بعضی از زنان صاحب تعدادی دکان بودند، مانند سرورالدوله دختر سلطان مراد میرزا و عصمت‌الدوله دختر ناصرالدین‌شاه و زن معیرالممالک که بازار ارسی‌دوزها متعلق به او بود.»
۰
