سلمان در آیینه فتوحات

به گزارش روابط عمومی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، در «مجلس دوم» از نخستین روز «همایش بین‌المللی ابن عربی»، دکتر بابک عالیخانی، دانشیار گروه ادیان و عرفان مؤسسه، با موضوع «سلمان در آیینه فتوحات» به ایراد سخنرانی پرداختند که در ادامه گزارشی از آن ارائه می‌شود.

باب بیست و نهم فتوحات اختصاص دارد به معرفت سرّ سلمان، سرّی که او را به اهل بیت ملحق ساخته است، و به معرفت اقطابی که سلمان وارث ایشان است.

محیی الدین سخن خود را با سرودن چند بیت، آغاز کرده است:

عبد یا بنده به رب یا خداوندگار خود مرتبط است و از او در فعل و تقدیر خویش انفصال و جدایی ندارد. پسر در بلندی مرتبه، به درجاتی از بنده پایین تر است، چنان که این مطلب در علم شرع تحریر یافته است. پسر از روی حرص و تقتیر، به دارایی پدر خود چشم دوخته است و در تحصیل رتبه او طمع دارد، هر چند می بیند که پدرش در گور نهاده شده است.

از طرف دیگر، قیمت بنده از دارایی خداوندگار اوست، و خواسته و ناخواسته به مولای خود باز می گردد. قدر و منزلت بنده در گرو جاه خداوندگار اوست، و لهذا او همواره در پرده عز مولای خود پوشیده و پنهان است. خواری و مذلتِ ذاتی همواره با اوست، و او پیوسته در دم زدن های خود موجودی مقهور است. پسر را در نفس خود به سبب پدرش عزتی است، و به همین جهت طالب بزرگداشت و گرامیداشت است، حال آنکه بنده از خود هیچ ندارد، و از هر حیث تابع مولای خویش است. قیمت و عزت او از مولی است.

در این بیت ها محیی الدین عبد یا بنده یک خداوندگار را صاحب درجه ای عالی می بیند، چون بنده یا عبد، به کلی محو و فانی در مال و جاه مولا و سید خویش است. گوینده با سرودن این ابیات، سلمان را در نظر دارد که بنده آزاد شده رسول الله است.

سپس، حدیثی از امام جعفر صادق ع آورده می شود، به نقل از رسول الله ص که مولی القوم منهم. حدیث دیگری به تخریج ترمذی می آید که اهل القرآن هم اهل الله و خاصته. و در آیه ۴۲ از سوره حجر می خوانیم: ان عبادی لیس لک علیهم سلطان. این اشارت در باره مختصین از عباد است و مخلصین.

کمی در این باره بحث می شود که منقطعان به سوی الله می کوشند تا حقی از هیچ مخلوقی بر گردن ایشان نباشد، تا جایی که در سیاحت های خود به براری و سواحل می گریزند. و می کوشند تا چیزی را در تملک خود در نیاورند، چون توجه به احدی که به گردن شخص حقی دارد، با عبودیت محض نسبت به الله سازگاری ندارد.

این گروه که ابن عربی در گردش های خود در آفاق به ایشان برخورده است، و خود هم در برهه ای از زمان یکی از ایشان بوده است، سعی دارند تا از کل موجودات آزاد و رها باشند. حتی لباس خود را عاریه می گیرند تا مالک چیزی نباشند.

در ادامه، دکتر عالیخانی سه مطلب از باب بیست و نهم فتوحات را به اختصار بیان فرمودند:

مطلب دوم: ابن عربی پس از نقل حدیثی از رسول خدا ص به این عبارت که لو کان العلم بالثریا لناله رجال من فارس، می نویسد: و اشار ص الی سلمان الفارسی و فی تخصیص النبی ص ذکر الثریا دون غیره من الکواکب اشاره بدیعه لمثبتی الصفات السبعه لانها سبعه کواکب فافهم. مقصود از صفات هفتگانه در اینجا حیات و علم و اراده و قدرت و کلام و بصر و سمع است که ابن عربی گاه این دو صفت اخیر را با دو صفت دیگر جایگزین می سازد.

این صفات هفتگانه یادآور امشاسپندان هفتگانه در دکترین مزدایی است. شیخ اشراق در کتاب حکمه الاشراق خود کوشیده است تا دکترین فهلویون یا خسروانیون را در خصوص امشاسپندان دوباره زنده گرداند. سلمان برای رسیدن به مقام سلمان منا اهل البیت، لازم بود که مراحل هفتگانه ای را طی کند که عین القضاه آن مراحل را به زبان تمثیلی به این صورت بر می شمارد: عربی شدن، قرشی شدن، عبد منافی شدن، هاشمی شدن، عبد المطلبی شدن، عبداللهی شدن، و سرانجام، محمدی شدن.

این مراحل در سیر من الخلق الی الحق بود. بالعکس در سیر من الحق الی الخلق، سلمان به بازساختن هفت شهر مدائن همت گماشت. سخن رسول خدا ص در باره اینکه مردانی از ایران به ایمان یا علم، حتی اگر در خوشه پروین باشد، دست می یابند، در طول دوران تمدن اسلامی با ظهور عرفا و اشراقیون و هنرمندان بزرگ به خوبی به تحقق پیوسته است.

مطلب سوم: ابن عربی در پایان باب ۲۹، به بیان ویژگی های اقطاب این مقام می پردازد. از جمله می نویسد: و لما بینت لک اقطاب هذا المقام و انهم عبید الله المصطفون الاخیار، فاعلم ان اسرارهم التی اطلعنا الله علیها تجهلها العامه بل اکثر الخاصه التی لیس لها هذا المقام و الخضر منهم رضی الله عنه و هو من اکبرهم. اقطابی که در اینجا مد نظر است، اسراری دارند که یکی از جمله آن اسرار، علم به جایگاه اهل بیت علیهم السلام است و علم به رموز کلام حق در باره اهل بیت.

دیگر، علم به مکر الهی است در مورد کسانی که در عین دم زدن از محبت رسول خدا ص، از الموده فی القربی کوتاهی می ورزند. باز از اسرار ایشان اطلاع راست و درست از شریعت محمدی است در جایی که اصحاب مذاهب فقهی عامه دچار اختلاف اند. و من اسرارهم ایضا اصابه اهل العقائد فیما اعتقدوه فی الجناب الاهی و ما تجلی لهم حتی اعتقدوا ذلک. اکنون مجال شرح این اشارات سربسته ابن عربی وجود ندارد.

منبع: انصاف نیوز