چغازنبیل؛ نخستین عبادتگاه ایران

زیگورات‌ها را خاص‌ترین و بااهمیت‌ترین پرستشگاه‌ها می‌دانند که تعداد آن‌ها به ۴۰ بنا در سراسر دنیا نمی‌رسد. چغازنبیل در شوش یکی از مشهورترین آن‌ها در جهان است.

در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد، بزرگترین نیایشگاه باستانی ایران در زمان پادشاهی ایلامی‌ها در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش (شهر باستانی) در استان خوزستان ساخته شده است. این زیگورات به جا مانده از شهر دوراونتاش، در عهد اونتاش گال پادشاه بزرگ ایلام برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شوش بنا و در حمله سپاه آشور بانیپال، به همراه تمدن ایلامی ویران شده است.

خاورشناسان چغازنبیل را نخستین ساختمان مذهبی ایران می‌دانند که به عنوان نخستین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفته است. چغازنبیل به زبان لری معنای تپه سبدی می‌دهد.

مشهورترین زیگورات جهان اینجاست
در میان نیایشگاه‌ها در دوران باستان، زیگورات‌ها از والاترین آن‌ها بوده‌اند. زیگورات که به معنی بالا رفتن است، بر بلندای منطقه ساخته می‌شدند و در ساخت آن‌ها از بهترین مصالح استفاده می‌کردند.

جنس آن‌ها از خشت یا آجر گلی و هرمی شکل بوده است. این بنا‌های پلکانی، به شکلی بر روی زمین قرار گرفته‌اند که چهار گوشه آن بر چهار جهت اصلی جغرافیایی باشد. بیشتر آن‌ها ۳، ۵ یا ۷ طبقه دارند و ارتفاع آن‌ها تا ۱۰۰ متر می‌رسد.

مشهورترین و بزرگترین زیگرات به جا مانده از دوران باستان، زیگورات چغازنبیل است که با ابعاد ۱۰۳در۱۰۳ متر و به بلندای ۵۲ متر در ۵ طبقه ساخته شده و اکنون تنها ۲۵متر از آن برجای مانده‌است.

این بنا محوطه‌ای به طول و عرض حدود هزار متر را در بر می‌گیرد و از سه حصار تو در توی خشتی تشکیل شده که به ترتیب: معبد اصلی (زیگورات) در مرکز حصار نخست، کاخ‌ها و معابد کوچک در حصار دوم و آرامگاه‌های زیرزمینی سلطنتی و کاخ‌های سلطنتی و تصفیه‌خانه آب در حصار سوم قرار دارند. این تصفیه‌خانه که در بخش غربی معبد اصلی قرار دارد، با بهره‌گیری از ظروف مرتبط ساخته شده و قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه دنیا محسوب می‌شود.

نمای بیرونی این معبد با کاشی‌های لعاب‌دار سبز و قسمت داخلی آن با موزاییک‌های شیشه‌ای و عاج تزئین شده است. در جبهه‌های شمال غربی و جنوب غربی، دو سکوی مدور دیده می‌شود که برخی آن را قربانگاه، عده‌ای آن را محل قرارگیری مجسمه، و برخی دیگر آن را محل پیشگویی و ستاره‌شناسی می‌دانند.

متن کتیبه‌ای در چغازنبیل: «من اونتاش گال، آجر‌های طلایی را حکاکی کردم، من در اینجا این مأوا را برای خدایان گال و اینشوشیناک برپا کردم و این مکان مقدس را هدیه کردم، باشد که کار‌های من که هدیه‌ای است برای خدایان گال و اینشوشیانک پذیرفته شود.»

شکوه خشتی، بی‌پناه در برابر بلایا
گفته می‌شود که نخستین اثر یافته شده از چغازنبیل، آجری بوده که در پی حفاری‌های نفتی در منطقه پیدا شده و پس از بررسی، معبد چغازنبیل و چند اثر باستانی دیگر در دوران پهلوی از سوی رومن گیرشمن باستان‌شناس مشهور فرانسوی کشف شده است.

گرچه خاکبرداری از این بنای محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف، موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان شد، اما پس از گذشت بیش از ۵۰ سال از این کشف، بی‌دفاع گذاشتن این بنا در برابر عوامل فرساینده طبیعی، آسیب‌های فراوانی را به این بنای خشتی - گلی وارد کرده است.

چغازنبیل زیر باران‌های شدید فصلی بدون سرپناه و پوشش محافظتی، به سوی نابودی می‌رود و گویا هیچ ارگان و سازمان مسئولی قصد نگهداری از آن را ندارد. این در حالی است که گفته می‌شود که دانش ما از توسعه معماری دوره ایلامی میانه از ویرانه‌های چغازنبیل و شوش حاصل می‌شود، سایت باستان‌شناسی که بیان بی‌نظیری از فرهنگ، اعتقادات و آیین یکی از قدیمی‌ترین مردمان بومی ایران است.