طلاق، بحران جدی زندگی ایرانی‌ها

به عبارتی، با هر مؤلفه ای که طلاق را در نظر بگیریم، اعم از اقتصادی (از فقیر تا غنی)، سطح تحصیلات (از بی سواد تا تحصیل کرده دانشگاهی)، دینداری (از بی دینی تا متدین)، منطقه ای (شهری و روستایی) و غیره از مقوله طلاق در امان نمانده است و این پدیده در حال حاضر، تبدیل به بحران جدی کشورمان شده است

به گزارش ماهنامه سپیده دانایی: به طلاق به عنوان یک واقعه تلخ اجتماعی، در خلال چند دهه گذشته به دلیل بی توجهی یا کم توجهی مسئولان ذیربط و خانواده ها و نیز نبود پژوهش های جدی و عمیق و کاربردی، به تعبیر «دورکیم» در سال 1987 به پدیده اجتماعی تبدیل شده است. به این معنی که تمامی اقشار و آحاد مختلف جامعه در سراسر ایران، به نوعی با آن درگیر هستند.

به عبارتی، با هر مؤلفه ای که طلاق را در نظر بگیریم، اعم از اقتصادی (از فقیر تا غنی)، سطح تحصیلات (از بی سواد تا تحصیل کرده دانشگاهی)، دینداری (از بی دینی تا متدین)، منطقه ای (شهری و روستایی) و غیره از مقوله طلاق در امان نمانده است و این پدیده در حال حاضر، تبدیل به بحران جدی کشورمان شده است که آسیب های بی شماری را متوجه مردم و جامعه کرده و خواهد کرد؛ به طوری که بی توجهی به امر افزایش بی رویه طلاق، جامعه ایران را با خطر فروپاشی و اضمحلال روبرو خواهد کرد.

آمارهای رسمی نشان می دهند که ازدواج ها رو به کاهش و طلاق ها رو به افزایش هستند. بر اساس آمار سازمان ثبت احوال کشور در سال های مختلف، با وجودی که از سال 1375 ازدواج رشد ضعیفی داشته است، از سال 1389 این روند، نزولی شده و از سال 1391 شیب منفی آن شتاب بیشتری گرفته است، به نحوی که تعداد 891 هزار واقعه ازدواج در سال 1389 به عدد 724 هزار واقعه در سال 1393 کاهش یافته است.

در حالی که از همان سال 1375 طلاق رشد افزایشی داشته و شیب نسبتا تندی را تجربه کرده است به طوری که تعداد 37 هزار واقعه طلاق در سال 1375 به عدد 163 هزار واقعه در سال 1393 (بیش از چهار برابر) افزایش یافته است. همچنین، بر پایه اطلاعات سال 1393 می توان گفت، به طور میانگین در هر ساعت از شبانه روز، 82.6 مورد ازدواج و 18.6 مورد طلاق در کشور ثبت می شود.

بدین ترتیب، در هر سه دقیقه یک خانواده ایرانی از هم فرو می پاشد و متاسفانه هر چه از گذشته فاصله می گیریم و رو به جلو حرکت می کنیم، طول عمر زندگی مشترک کوتاه تر می شود؛ یعنی هر چه زودتر زوج ها از یکدیگر جدا می شوند. بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی سازمان ثبت احوال کشور، در 9 ماهه سال 1394، میزان 39.8 درصد از کل طلاق های ثبت شده در مناطق شهری مربوط به خانواده هایی است که کمتر از 4 سال از شروعت زندگی مشترک شان گذشته است.

این شاخص در مناطق روستایی کشور، 49.4 درصد از کل طلاق های ثبت شده است. مدیرکل فناوری، اطلاعات و آمار جمعیتی سازمان ثبت احوال، تاکید کرده است که بر اساس آمارهای موجود 14.2 درصد طلاق ها مربوط به سال اول زندگی و حدود 50 درصد طلاق ها نیز مربوط به 5 سال اول زندگی است. در تابستان 1395 در مقابل سه ازدواج یک طلاق را شاهد هستیم و در آبان همین سال در مقابل هر 2.2 ازدواج یک طلاق داریم؛ یعنی طلاق سیر صعودی خطرناکی را طی می کند. کم توجهی به این آمارها و پیامدهای ناگوار آن، آینده جبران ناپذیری را خواهد داشت.

اما در بررسی علل و عوامل ایجاد و افزایش طلاق، نمی توان به یک عامل دل خوش کرد و اگر چنین بود، یافتن راه حل و مبارزه با آن کاری ساده و شدنی بود.

اول این که در واقعیت امر، طلاق یک رفتار است که در طی گذر زمان بارور شده و رشد می کند؛ به عبارتی، یک فرایند است که به شکل سیال در حال حرکت و در حال رشد است. نقطه عطفی برای آن وجود ندارد. دوم این که یک پدیده چند بُعدی است، یعنی علل متفاوتی در تولید آن نقش ایفا کرده و می کنند.

سوم، در طی زمان علل مختلفی با علل سابق همراه شده اند. بعضی از علت ها با هم و بعضی ها در پی بسترهایی که فراهم شده است، رشد کرده و اثرگذار شده اند. در واقع، همه علت ها با هم حرکت نکرده و با هم تاثیرگذار نبوده اند. بعضی ها حتی علت ایجاد علت بعدی بوده اند. به شکل کلی، علل مهم به اختصار عبارتند از:

عوامل فردی
اعتیاد، مشکلات جسمی و جنسی، خشونت های کلامی و جسمی، مشکلات روانی یا اختلالات رفتاری هر یک از دو طرف.

عوامل اجتماعی
بالا رفتن سطح تحصیلات دختران و آشنا شدن با حق و حقوق خود و نپذیرفتن این حقوق توسط مردانِ جامعه مردسالار، جابجایی طبقات اجتماعی و در هم ریختگی اجتماعی و طبقه ای، وجود نوکیسه ها و بی توجهی و زیر پا گذاشتن ارزش ها و هنجارهای اجتماعی توسط آنان، مهاجرت ها از روستاها به شهرها و از شهرستان ها به شهرهای بزرگ.

عوامل اقتصادی
فقر مالی یا بیکاری مرد، اختلاف طبقاتی، اجبار به کار بیش از حد مردان و در نتیجه حضور اندک در خانه.

عوامل فرهنگی
تفاوت فرهنگی، توقعات نامعقول از یکدیگر، تقلیدهای بی مورد، تجمل گرایی، دخالت بی مورد والدین، کم رنگ شدن ارزش ها، زیر پا گذاشتن هنجارها.

عوامل سیاسی
تندروی و رادیکالیسم در عرصه سیاست، بی عدالتی های سیاسی، بی احترامی و تندروی ها نسبت به نخبگان و سیاستمداران مختلف که انفعال را در جامعه تولید می کند.

و بدون شک علاوه بر برنامه های غیرکارشناسی رسانه های داخلی، بحث جهانی شدن و رسانه ای شدن دنیای امروز، در به هم ریختگی های اجتماعی و طبقاتی سهم مهمی دارند.

بررسی عللِ طلاق
تلاش می شود عللِ کلی مطرح شده با توجه به وقوع آنها در زمانه خود مورد بررسی و کالبدشکافی قرار بدهیم. ضمنا بعضی از علل و دلایل در گذشته وجود داشته اند و امروز نیز تداوم دارند ولی بخش دیگر نو و جدید هستند و به خاطر تغییرات اجتماعی رخ داده و آغاز شده اند.

1. مهاجرت
نخست، جنگ تحمیلی باعث رانده شدن تعدادی از هموطنان شهرهای مرزی با عراق، به سمت شهرهای دیگر شد و آنها زندگی جدیدی را در کنار مردمانی با فرهنگِ متفاوت آغاز کردند. دوم، بعد از انقلاب، با رفاه روستاها و شهرهای کوچک و توسعه راه های ارتباطی و شبکه برق رسانی و ورود تلویزیون به روستاها و نشان دادن رفاه و امکانات خوب شهرهای بزرگ و البته پدیده خشکسالی و مشکلات کشاورزی، تعدادی از هموطنان روستایی به سوی شهرهای همجوار یا بزرگ ترغیب شدند.

تعدادی از این مهاجران با فرهنگ های متفاوت نسبت به شهرهایی که در آنها مقیم شده بودند، با افرادی از همان شهرها ازدواج کردند که تفاوت فرهنگی و آداب و رسوم آنها، بروز اختلافاتی را به همراه داشت که در بعضی مواقع منجر به طلاق بود.

2. ازدواج دانشجویی
در اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد، افزایش ناگهانی جمعیت، پیامدهای زیادی برای جامعه به وجود آورد. از جمله در سال های بعد با افزایش تعداد جوانان و نیاز به تحصیل و نیز هدف حاکمیت از پیشرفت علمی، دانشگاه ها روز به روز بیشتر شدند و بر تعداد دانشجویان نیز افزوده شد. در این میان، بیشتر دانشجویان متعلق به روستاها و یا شهرهای کوچک بودند که با ورود به دانشگاه ها از محیط های خانوادگی خود دور شدند و آشنایی بین دختر و پسرها در محیط های دانشجویی و نیز تبلیغ و خواست مسئولان، ازدواج های دانشجویی رخ داد.

از آنجایی که این افراد علی رغم تحصیلات یکسان از فرهنگ های متفاوت یا به تعبیر «بوردیو» در سال 1989 از سرمایه های فرهنگی متفاوتی و به خصوص عادت واره های متفاوت و شخصیت های متفاوت برخوردار بودند، در زندگی خود دچار اختلافاتی شدند که خیلی از آنها منجر به طلاق شد.

3. افزایش سطح تحصیلات
تحصیلات دانشگاهی از دیدگاهی به خودی خود نه تنها بد نیست، بلکه خوب و مفید هم هست و پیامدهای خوبی نیز در زندگی فردی و خانوادگی و اجتماعی افراد جامعه دارد. ولی در جامعه ما افزایش تعداد دانشجویان دختر (62%) در خلال سال های گذشته و کاهش علاقه پسرها به تحصیلات دانشگاهی باعث شد که فارغ التحصیلان دختر دانشگاه نسبت به پسر افزایش بیابند و به هر جهت ازدواج هایی صورت گرفت که دخترها از تحصیلات دانشگاهی (حداقل لیسانس) برخوردار بودند و پسرها در سطح دیپلم و بعضا کمتر نیز بودند؛ اما این تفاوت تحصیلی در زندگی مشترک این گونه زوج ها چند مشکل به وجود آورد.

نخست، تحصیلات و حضور چند ساله در محیط دانشگاه به هر جهت، نگرش افراد را دچار تغییر می کند و نگاه به زندگی یا حتی سبک زندگی متفاوت می شوند. دوم، تعدادی از دخترها به دلیل آگاهی از تحصیل و حقوق خود، توقعات بیشتری از زندگی مشترک و همسر خود دارند که این توقعات توسط جامعه مردسالار پذیرفته نبوده و تعارض ایجاد می شود. سوم، فخرفروشی تعداد اندکی از دخترها باعث تحقیر و کم کم دور شدن زن و مرد از یکدیگر می شود. این عوامل دست به دست هم داده اند و زندگی مشترک را به ورطه خطر سوق داده اند.

4. اعتیاد
بعد از انقلاب، نخست مبارزه با مشروبات الکی به دلیل حرام بودن، توقف تعدادی از فعالیت های تفریحی که ضد ارزش های اسلامی و انقلاب شناخته می شدند، سوم، فقدان جایگزین برای تفریحات و سرگرمی ها و چهارم، افزایش تولید و توزیع مواد مخدر در همسایگی ایران، افغانستان، و ترانزیت آنها از ایران توسط قاچاقچیان باعث وجود و وفور مواد مخدر در جامعه ما شد و کم کم از سال های 60 به بعد بر تعداد مصرف کنندگان مواد مخدر افزوده شد.

در این رابطه، نخست، همه افرادی که مواد مصرف می کردند، از وضعیت مادی خوبی برخوردار نبودند. لذا برای آنهایی که با مشکل مالی روبرو بودند، باعث به دست آوردن پول از راه های نادرست و نامشروع شد. دوم، به دلیل پذیرش نشدن معتاد توسط خانواده و جامعه و تقبیح این عمل، افراد برای مصرف آن با مشکلاتی روبرو بودند که یافتن همراه و همدست کمک زیادی به ترویج این امر می کرد.

در پژوهشی پیرامون ترک اعتیاد، معتادان مطرح می کردند که ما در مقابل مثلث تهیه پول، تهیه مواد و یافتن مکانی برای مصرف، قرار داشتیم. به هر جهت اعتیاد باعث می شد که نخست، تعداد زیادی از افراد بخشی از درآمد خود را صرف هزینه مواد کنند که یقینا از خرج خانواده می گذاشتند. دوم، فرد معتاد لاابالی تر و بی خیال تر نسبت به خانواده می شد؛ و سوم، تعدادی از آنها از نظر ظاهر کمتر به خود توجه می کردند؛ و نهایتا، بر اساس پژوهش ها و به گفته خیلی از زنان، فرد معتاد با مشکل جنسی روبرو شده، لذا همه این نقصان ها و معایب باعث اختلاف زناشویی و نهایتا به طلاق منجر می شد.

5. عصر ارتباطات
دقیقا بعد از سال های 60 با پیشرفت سریع ارتباطات و به خصوص ماهواره و سپس اینترنت روبرو شدیم. با توجه به این که جمهوری اسلامی از سویی، تبلیغ فرهنگ اسلامی و انقلابی را مطرح و از سوی دیگر، مبارزه با فرهنگ غربی را آغاز کرد، کشورهای غربی نیز در مقابل این حمله ها و تبلیغات ساکت ننشسته و از ماهواره برای تبلیغ فرهنگ خود استفاده کردند.

تبلیغات غربی یعنی نشان دادن چهره خوب از آزادی فردی، رفاه عمومی و پیشرفت های اجتماعی، علمی و فرهنگی؛ و امری طبیعی است که جوانان بیشترین تاثیر را از ماهواره گرفتند؛ و کم کم غرب زده شده و به جامعه غرب علاقه مند شدند. از طرف دیگر، با توجه به نبود تفریحات خوب و مناسب و شاد و جذاب نبودن برنامه های تلویزیونی و رادیویی و نیز تاثیر ماهواره، روابط با جنس مخالف بیشتر شد و برخی از این روابط به ازدواج ختم شد که به آن ازدواج مدرن می گوییم.

ولی در این میان، خیلی از خانواده ها مخالف این گونه ازدواج ها بودند. لذا در بروز کمترین اختلافات، خانواده ها، همان گونه که در ازدواج های سنتی حامی فرزندان خود هستند و سعی می کنند اختلافات را به حداقل برسانند، از این نوع ازدواج ها حمایت نمی کردند و مُشوق جدایی آنها نیز بودند و بارها این گفته را مطرح می کردند که: «ما از اول گفتیم که شما به درد هم نمی خورید.»، لذا باعث رها کردن دختر و پسر جوان با مشکلات خودشان می شدند. از این رو، این زوج نمی توانستند مشکلات ساده خود را به تنهایی حل کنند و به طلاق کشیده می شدند.

ناگفته پیداست با توجه به وجود روابط دوستانه دختر و پسر قبل از ازدواج، در مواقعی شوهرها نمی توانستند پذیرای این مسئله باشند که همسرشان قبلا دارای دوست پسری بوده و بنای بدرفتاری را با همسرشان گذاشته و زندگی را برای زنان سخت می کردند که در تسریع طلاق نقش مهمی دارد.

6. نوکیسه ها
یکی از اتفاقات ناگواری که در دو دهه گذشته در جامعه رخ داد، این بود که تعدادی از افراد با سرعت زیاد و در مدت کوتاه یا بر موج شرایط ناگوار اجتماعی سوار شده یا از رانت هایی بهره بردند، لذا به ثروت های کلان رسیدند. در نتیجه، زندگی های تجملی را فراهم کردند. تعدادی از این دسته از افراد در محیط های کاری خود و در موقعیت های متفاوت از کارمندان خود سوء استفاده کرده و یا در برخورد با زنان به عنوان کالای قابل خرید برخورد کردند که آرام آرام فساد و فحشا را در جامعه رونق دادند. ضمن این که تعدادی از این افراد که قبلا صاحب زندگی خانوادگی بودند، زندگی خانوادگی خود را هم به خطر انداختند.

7. مشکلات جنسی، جسمی و روانی
مشکلات جسمی همیشه به مقداری وجود داشته است. مشکلات جنسی بنا بر دلایلی از جمله اعتیاد افزایش یافته است؛ اما شرایط بحرانی، تورم های اقتصادی، اختلاف طبقاتی و مواجهه با دنیای غرب تعارض های فرهنگی به وجود آورده است که وضعیت روانی ناسالم و اختلالات شخصیت، ناامیدی، پرخاشگری، افسردگی و حتی بی مسئولیتی یکی از همسران، بخصوص مردها، در حال افزایش است.

8. فقر فرهنگی
بدون شک، فقر فرهنگی یا کاهش سطح فرهنگ افراد جامعه، به تعبیر بوردیو کاهش سرمایه فرهنگی افراد جامعه، مهم ترین نقش در به هم ریختگی جامعه و افزایش طلاق در جامعه است که آسیب های زیادی را به دنبال داشته است. نشانه های فقر فرهنگی افراد جامعه بسیار زیاد است؛ کم شدن تیراژ کتاب ها و پایین آمدن سطح مطالعه افراد، افزایش چشمگیر عمل های زیبایی، افزایش مصرف لوازم آرایشی، افزایش خشونت.

در پژوهشی پیرامون جوانان در سال 1392 متوجه شدیم که جوانان کمتر حرفی برای گفتن دارند (چون کمتر مطالعه می کنند) و بیشتر اکشن یا حرکت های توخالی در زندگی شان رواج پیدا کرده، کمتر عشق وجود دارد و بیشتر به ظواهر و مادیات توجه دارند، لذا در کل کمتر به شناخت یکدیگر می رسند و با هم بیگانه هستند؛ و این نداشتن شناخت ها و فاصله ها عاقبت به طلاق ختم می شود.

9. افزایش سن ازدواج
یکی از علل بالا رفتن سن ازدواج، وجود طلاق زیاد در جامعه است که جوانان را نگران از پذیرش مسئولیت زندگی مشترک می کند و لذا در تلاش هستند تا هر چه بیشتر این امر را به تعویق و تاخیر بیندازند.


دوم، وجود انحرافات و فسادها و امکان ارتباط با جنس مخالف، موقتا نیازهای جنسی و حتی عاطفی زن و مرد را تامین می کند، لذا دیرتر تن به ازدواج می دهند.

سوم، هزینه های سنگین نیز خود عامل دیگری است در تعویق افتادن ازدواج؛ و نهایتا، زن و مردی که در سنین بالا ازدواج می کنند، بعضا هم از شادابی و هیجان کمتری نسبت به سنین پایین ازدواج برخوردار بوده و هم به عادت های خود پایبندتر بوده و لذا امکان جدایی این گونه زندگی ها بیشتر است.

10. تغییر نقش
یکی از اثرات عصر ارتباطات و تاثیرپذیری از رسانه های غربی و دگرگونی ها در سطح جامعه و حتی سبک زندگی، تغییر در نقش زن و مرد در کانون خانواده است. تحصیل زنان و حضور کمتر آنها در خانه، اشتغال تعدادی دیگر از زنان، هم دور بودن از خانه و هم انتظارات بیشتر مردان ایرانی از زن کدبانو با وظایف تعریف شده، اختلاف هایی را ایجاد می کند.

البته هم زمان تعدادی از مردان می پذیرند که به همسران خود کمک کنند و بعضا در تهیه غذا یا نظافت خانه و نگهداری و مراقبت از فرزندان، همسران خود را یاری کنند ولی چون در ذهن خود یا در مقابل خانواده خود و حتی فرهنگ جامعه در تعارض فرهنگی قرار می گیرند، بهانه گیر شده و در صورت بروز اختلافات، از این راه خود را تخلیه کرده و اختلافات افزایش می یابد.

11. دخالت خانواده
دخالت های بی جای بعضی از والدین زن یا مرد که از روی دل سوزی صورت می گرفته و می گیرد، در مواقعی نه تنها مشکلی را حل نکرده اند، بلکه باعث تشدید مشکلات و اختلافات زن و مرد نیز شده اند. شاید در گذشته این دخالت ها مفید بود، ولی امروزه تاثیر نداشته و بیشتر باعث اختلاف زن و مرد می شود که مسیر را برای طلاق هموار کرده اند.

12. وضعیت جامعه
در نهایت، از سویی، وضعیت هیجانی، اضطراب آور، تورم زا، زود و خوردهای خیابانی، کاهش امنیت اجتماعی، نزاع های سیاسی، همه و همه شرایط ناامن و بحرانی را در جامعه به وجود آورده اند. خانواده ها نتوانسته اند چندان خود را از این وضعیت بحرانی و آشوب زای جامعه جدا نگه دارند؛ بنابراین امکان برنامه ریزی های بلندمدت از آنان گرفته می شود و امید به زندگی پایین می آید و جامعه در یک حالت موقتی، بلاتکلیفی و زندگی لحظه ای، قرار گرفته و بالطبع زندگی مشترک با خطر فروپاشی مواجه می شود.

نتیجه گیری
تمام عوامل ذکر شده بالا گاهی با هم و در کنار هم و گاهی به دنبال هم بر روی زندگی مشترک انسان ها ایفای نقش می کنند. البته بعضی از خانواده ها ظرفیت بیشتری داشته و امکان گذر از مشکلات به کمک فکر کردن یا با راهنمایی های مشاوران متخصص حل می کنند و از اختلافات کاسته و از طلاق دوری می کنند ولی زوج هایی که ظرفیت های پایین تری دارند، مشکلات شان بزرگ تر است.

افراد پرنفوذ و حاذقی پیرامون خود ندارند، به فکر مراجعه به مشاور نیستند، لذا زندگی مشترک شان بیشتر در معرض خطر جدایی قرار می گیرد که سرانجام این گونه افراد هستند که آمار طلاق را در جامعه افزایش می دهند و ناخواسته مروج و الگوی طلاق برای نزدیکان و دوستان خود می شوند.

باید دانست که انسان، خوشبخت یا بدبخت به دنیا نمی آید، بلکه خوشبخت یا بدبخت می شود. در واقع، خوشبختی یا بدبختی اموری اکتسابی هستند و نه ارثی یا موروثی. لذا می توان خوشبخت شد، ولی باید خوشبختی را آموخت تا از بدبختی فاصله گرفت. در این زمینه، باید آموزش هایی برای جوانان دختر و پسر قبل از ازدواج و بعد از ازدواج برای همسران جوان و حتی خانواده هایی که فرزندان بالغ نزدیک به ازدواج دارند، گذاشته شود تا طلاق کاسته شود و جامعه مسیر سلامت را طی کند.

سلامتی جامعه پیشرفت واقعی و پایدار آن را تضمین می کند. با توجه به گفته «فردریک لوپلی، جامعه شناس خانواده فرانسوی در سال 1989، ساختار خانواده معرف ساختار جامعه است. اگر ساختار این نهاد اولیه سالم نباشد، جامعه نیز ناسالم خواهد بود.