جهان در انتظارِ نظم نوین پساکرونایی

در میان اهالی سیاست و اندیشه بسیاری بر این باورند که جهان در دوران پساکرونا شاهد نظمی نوین خواهد بود که در آن غرب یکه‌تازی نمی‌کند و امور بین‌الملل با همکاری مراکز قدرت در شرق مدیریت خواهند شد.

ویروس کووید ۱۹ را باید پدیده‌ای شگفت‌آور دانست زیرا درعین کوچکی به شدت تاثیرگذار بود و تقریبا تمام عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بشر را متحول ساخته‌است. این اثرگذاری نه تنها در حوزه داخلی کشورها نمایان شد بلکه در سطح بین المللی نیز بسیاری از امور جهانی را دگرگون و متفاوت از قبل کرده‌است.

جامعه‌شناسان، پزشکان، سیاستمداران و تقریبا همه اندیشمندان تصریح می‌کنند زندگی و نظم حاکم بر روابط انسان‌ها بعد از ظهور ویروس کرونا با دوره پیش از آن متفاوت شده است. این دگرگونی در حوزه روابط بین الملل و نظام جهانی هم حادث خواهد شد و نظمی نوین به جهانیان عرضه می‌شود.

چندی قبل(دوشنبه ۶مرداد) «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه کشورمان نیز در یک گفت‌وگوی زنده اینستاگرامی به زبان انگلیسی که در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران برای مخاطبان بین المللی انجام شد، با اشاره به این موضوع که دوره پسا کرونا با قبل از آن متفاوت است، اظهار داشت:

در طول تاریخ، نظم قدیم فروپاشیده و نظم جدید با خونریزی‌های فراوان جانشین آن می‌شد. معتقدم رویکردهای کاملا غربی نتوانست به ما درک درستی از وقایع جهان را ارائه دهد. نظم نوین جهانی دیگر کاملا غربی نخواهد بود.

کرونا و آینده متفاوت جهان
اندیشمندان برجسته روابط بین الملل اعتقاد دارند نظمی که از سوی فاتحان جنگ جهانی دوم بر دنیا تحمیل و اجرایی شد با کرونا به شدت تضعیف شده‌است؛ اکنون بسیاری از پایه‌های آن متزلزل است و دیگر برای آینده قابلیت بکارگیری را ندارند.

در این نگاه، کشورها به مراحل پایانی جهانی شدن نزدیک می‌شوند و این مقوله دیگر کارکردی همچون گذشته را نخواهد داشت. به اعتقاد «استفن والت» پس از کرونا، جهان برخلاف تلاش غرب دیگر مانند گذشته باز نخواهد بود و در واقع آزادی لیبرالیستی و دیگر اصول مورد نظر قدرت‌ها مخصوصا ایالات متحده به چالش کشیده می‌شوند.

از این رو تحلیل اندیشکده «شورای آتلانتیک» (Atlantic Council) شرایط را مورد دلخواه آمریکا نمی‌داند و بر این باور است هژمونی که واشنگتن در خلال دوره پس از جنگ جهانی دوم پایه‌ریزی کرد به واسطه ویروس کرونا به مخاطره افتاده‌است.

گرچه کشورها منتظر سرعت عمل واشنگتن در مقابله با کرونا و خروج از بحران بوده‌اند اما کاخ سفید تاکنون در این ماموریت شکست خورده‌است. طبق تحلیل فوق نظم جهانی که آمریکا ایجاد کرده بود به وسیله این ویروس از اساس تغییر خواهد کرد زیرا حتی آمریکا به عنوان بزرگترین اقتصاد جهان هم به خاطر بیماری دچار رکود شده‌است. این وضعیت نوع و میزان مداخله قدرت‌ها در حوزه‌های فراتر از مزرهای آن‌ها را محدود کرده‌است.

طبق نظر این اتاق فکر آمریکایی، شرایط باعث شد قدرت نرم آمریکا هم تضعیف شود زیرا کاخ سفید نه تنها قادر به کمک به شرکای خارجی خود نبود بلکه در عرصه داخلی نیز در مدیریت بیماری ناموفق عمل کرد.

از طرف دیگر درحالی که در نظم سابق تلاش می‌شد نقش دولت‌ها ‌کم‌رنگ شود اما ویروس کرونا توانایی دولت‌های ملی در مقابله با بحران‌ها ‌و شکست دیدگاه‌های لیبرالی به ویژه در حوزه‌های اقتصادی را به نمایش گذاشت.

این دولت‌ها ‌بودند که توانستند با وضع مقررات اجتماعی و برقراری نظم و امنیت، مانع از نگاه سودانگارانه بنگاه‌های تجاری به ویروس شوند و حداقل امکانات را برای مردم و گروه‌های درمانی در مسیر مقابله با کرونا فراهم سازند.

در همین چارچوب در دوره پسا کرونا باید شاهد تقویت جایگاه و قدرت دولت‌های ملی و بازگرداندن برخی مسئولیت‌های اجتماعی به این نهاد باشیم زیرا در دیدگاه‌های قبل برخی وظایف دولت‌ها به موسسه‌های غیردولتی تفویض شده بود.

علاوه بر این واکنش ضعیف سازمان‌های بین المللی نیز نشان داد ساختار این نهادها انجام وظایف در مواقع بحرانی را سخت کرده‌است. در آینده کمترین انتظار اصلاح بنیادین آن‌ها یا طراحی سازمان‌هایی جدید خواهد بود.

اندیشکده کارنگی (CARNEGIE) هم می‌گوید قدرت‌های جهان باید به فکر نظم بعد از همه‌گیری کرونا باشند زیرا کووید ۱۹بسیاری از مفروضات نظم کنونی جهان را بی‌اعتبار کرده‌است؛ این مهم به ویژه برای حفط امنیت جهان باید مورد توجه قرار گیرد.

این مرکز پژوهشی وضعیت پسا کرونا را همچون دوران بعد از جنگ جهانی دوم، نقطه‌ای تاریخی دانست که نیاز به تغییرات ریشه‌ای در اولویت‌های جهانی به ویژه امنیتی را گوشزد می‌کند. دیگر مانند گذشته نمی‌توان امنیت ملی را تنها با اتکا به توانایی‌های نظامی تبیین و تفسیر کرد. واضح است بسیاری از ابزارهای قدیمی سیاسی که از دوره‌های پیشین به ما رسیده بودند، بی‌فایده هستند.

موازنه نظم جهانی به نفع شرق
برخی تحلیلگران از تغییر مراکز قدرت و نقش آفرینی بیشتر شرق به ویژه چین در شکل‌دهی به نظم جهانی سخن می‌گویند. در واقع کووید ۱۹ باعث می‌شود تا محوریت واشنگتن در فرایندهای جهانی تضعیف شود و در این روند پکن نقشی برجسته‌تر ایفا کند.

چین تابحال در گسترش قدرت اقتصادی موفق بود و خود را به رتبه دوم اقتصاد جهانی رساند و به نظر می‌رسد در آینده نزدیک ایالات متحده را هم پشت سر بگذارد. سرریز قدرت اقتصادی چین به طور قطع به حوزه‌های سیاسی و بین المللی تسری خواهد یافت.

موسسه «پیو» به‌تازگی در نظرسنجی خود به این نتیجه دست یافت که حتی بیشتر مردم آمریکا انتظار دارند نفوذ و نقش چین در نظم پس از کرونا افزایش یابد.

اقداماتی که چین برای مقابله با ویروس در پیش گرفت، این کشور را قادر ساخت شیوع بیماری را به سرعت تحت کنترل در بیاورد. این نمایش موفق در کنار حرکت جهانی پکن برای کمک به کشورهای درگیر بیماری و ارائه خدمات به آن‌ها موجب جایگاهی ویژه برای این کشور شده است.

اگرچه غرب به ویژه مقام‌های کاخ سفید تلاش دارند چین را مقصر بحران همه‌گیری کرونا جلوه دهند اما این کشور با نمایش توانایی‌هایش، خود را در سطح یک رهبر جهانی نشان داد. این موقعیت ویژه به علت ناتوانی کاخ سفید در انجام واکنش درست و مدیریت شده به بیماری، موقعیتی منحصربفرد را برای پکن و دیدگاه‌های جهانی آن ایجاد نمود.

وضعیت فعلی جهان نشان می‌دهد ویروس کرونا دشمن مشترک همه جهان است و حتی قدرت‌های بزرگ نمی‌توانند با یکجانبه‌گرایی آن را شکست دهند. مقابله با کرونا نیازمند همکاری جمعی است. طبق ارزیابی اتاق فکر غربی فوق، در این مبارزه بشریت نیز همزمان با چالش سیاسی سختی در زمینه شکل‌دهی و ایجاد نظمی نوین در جهان روبرو می‌شود. اکنون کسب دستاورد مثبت به توانایی سیاستمداران در اولویت‌بندی مسائل بستگی دارد.

درهرصورت شیوع ویروس کرونا به نحو چشمگیری جهان را تغییر داده است. همزمان فرصت‌ها و چالش‌های بی‌بدیلی برای رهبران جهان ایجاد شده تا در آینده ساختاری متفاوت از قبل را مستقر کنند که در زمینه رفاه بشر و برقراری صلح بیشتر و استوارتر گام بر می‌دارد.