تصاویر؛ بزغاله‌مار، اژد‌های غول‌پیکر و گوشت‌خوار بیابان‌های جنوب ایران که فامیل نزدیک اژد‌های کومودو است

بزمجه که در زبان بلوچی با نام «بزمچ» (یعنی مکنده بز) شناخته می‌شود و با اسامی محلی مانند بزمک، بزدوش، بزچوش و بزغاله‌مار نیز معروف است، گروهی از خزندگان بزرگ‌جثه به‌شمار می‌آید که عضو سرده بزمجه‌ها (Varanus) هستند. در جهان نزدیک به ۷۳ گونه مختلف از این سرده شناخته شده‌اند که پراکندگی آنها عمدتاً در مناطق گرم و نیمه‌گرمسیری است. این جانوران از خانواده بزمجه‌ایان هستند که شامل بزرگ‌ترین مارمولک زنده دنیا، یعنی اژد‌های کومودو، نیز می‌شوند.

ویژگی‌های ظاهری بزمجه

بزمجه‌ها دارای گردن‌دراز، دُم و پنجه‌های قوی هستند که به آنها کمک می‌کند در محیط‌های مختلف به‌راحتی حرکت کنند. پا‌های عقبی آنها کاملاً شکل‌گرفته و پنج انگشت چنگال‌دار دارند که برای کندن سوراخ و تونل‌های زیرزمینی بسیار مناسب است. طول بزمجه‌ها معمولاً بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ سانتی‌متر است و گونه‌هایی مانند بزمجه استرالیایی (V. brevicaudatus) طولی حدود ۲۰۰ سانتی‌متر دارند، در حالی که اژد‌های کومودو (V. komodoensis) طولی در حدود ۳۶۰ سانتی‌متر دارد.

بدن این خزندگان با فلس‌های سفت و منظم پوشیده شده است که آنها را در برابر آسیب‌های محیطی محافظت می‌کند. پوزه آنها دراز و باریک است و گردن و دُم به نسبت بلندتر شده‌اند. همچنین بزمجه‌ها دارای بینی بزرگ و طویل هستند که پوشش بویایی آنها را افزایش می‌دهد و کمک می‌کند بهتر بو‌ها را تشخیص دهند. زبان دوشاخه و بسیار توسعه یافته آنها مانند مار‌ها است و برای شکار و بلعیدن طعمه به‌کار می‌رود.

زیستگاه و پراکندگی بزمجه در ایران

بزمجه‌ها به‌طور معمول در مناطق گرمسیری، نیمه‌گرمسیری و بیابانی زندگی می‌کنند.  در ایران گونه‌های بومی بزمجه در استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان و مناطق جنوب شرقی کشور یافت می‌شوند. این خزندگان در محیط‌هایی با خاک نرم برای کندن سوراخ و همچنین زیستگاه‌های سنگلاخی، بیابانی و نیمه‌خشک فعالیت می‌کنند.

آنها در طول روز فعالیت دارند و از دمای بالا و شرایط سخت محیطی بیابان‌ها و کوهستان‌ها استقبال می‌کنند. برخی گونه‌ها توانایی شنا کردن دارند و به همین دلیل می‌توانند در زیستگاه‌های مرطوب‌تر و درخت‌پیما نیز زندگی کنند.

رژیم غذایی و رفتار بزمجه

بزمجه‌ها عمدتاً گوشت‌خوار هستند و از طعمه‌هایی مانند سوسمار‌های کوچک‌تر، جوندگان ریز، پرندگان، ماهی و حتی تخم دیگر جانوران تغذیه می‌کنند. سه گونه از بزمجه‌های فیلیپینی نیز از میوه‌ها و قسمت‌های گیاهی تغذیه می‌کنند که استثنایی در این خانواده به‌شمار می‌روند.

این خزندگان شکارچیان فرصت‌طلب و صبوری هستند. آنها از حس بویایی قوی و زبان دوشاخه خود برای یافتن شکار استفاده می‌کنند و گاهی اوقات با گاز گرفتن، سم خود را به طعمه انتقال می‌دهند. برخلاف تصور قدیمی که سم بزمجه‌ها از طریق باکتری‌های کشنده منتقل می‌شود، تحقیقات جدید نشان داده که بزمجه‌ها زهردار هستند و سم آنها روی دندان‌ها باقی می‌ماند و به صورت مستقیم تزریق نمی‌شود، اما تماس آن با جای زخم طعمه باعث مرگش می‌شود.

فرگشت و ساختار زیستی بزمجه

بزمجه‌ها از فرگشت‌یافته‌ترین مارمولک‌ها به‌شمار می‌روند و دگرگشت نسبتاً بیشتری نسبت به سایر خزندگان دارند. سیستم‌های حسی متنوع و پیشرفته‌ای دارند که در شکار تأثیر مهمی دارند. فک پایینی آنها نسبت به شکار‌های بزرگ‌تر محدودیت‌هایی دارد، اما با این حال توانایی بلعیدن طعمه‌های متناسب با اندازه خود را دارند.

پوشش فلسی و ساختمان استخوانی بزمجه‌ها به آنها امکان زندگی در محیط‌های سخت و خشک را می‌دهد. این خزندگان دارای توانایی‌های حرکتی مناسب زمینی هستند و پنجه‌های چنگال‌دارشان به آنها در کندن و حفاری کمک می‌کند.

تولید مثل بزمجه

بزمجه‌ها تخم‌گذار هستند و هر بار بین ۷ تا ۳۷ تخم می‌گذارند. معمولاً تخم‌ها را در سوراخ‌هایی که خود حفر کرده یا در تنه درختان خالی و محافظت شده قرار می‌دهند و روی آنها خاک می‌ریزند تا از تخم‌ها در برابر خطرات محافظت شود. دوره جوجه‌کشی و رشد نوزادان بسته به گونه و شرایط محیطی متفاوت است.

اهمیت اکولوژیکی و تهدیدات بزمجه در طبیعت

بزمجه‌ها نقش مهمی در حفظ تعادل اکوسیستم‌های طبیعی ایفا می‌کنند. آنها جمعیت حشرات، جوندگان و سایر جانوران کوچک را کنترل می‌کنند و خود منبع غذایی مهمی برای شکارچیان بزرگ‌تر محسوب می‌شوند.

با وجود اهمیت زیستی، بزمجه‌ها با تهدیداتی مانند تخریب زیستگاه، شکار غیرمجاز و آلودگی مواجه هستند. فعالیت‌های انسانی، به ویژه گسترش شهرنشینی، کشاورزی ناپایدار و چرای بی‌رویه دام‌ها، باعث کاهش زیستگاه‌های طبیعی بزمجه‌ها شده است. همچنین، ترس و عدم آگاهی در برخی مناطق موجب آسیب به این خزندگان می‌شود. حفاظت و آموزش جوامع محلی در زمینه اهمیت بزمجه‌ها، کلید حفظ این گونه‌ها در ایران است.

بزمجه‌ها خزندگان بزرگ و مهمی هستند که با ویژگی‌های خاص زیستی و فرگشتی خود، نقشی کلیدی در زیست‌بوم مناطق گرم و خشک ایران ایفا می‌کنند. حفظ و حمایت از این گونه‌ها، علاوه بر حفظ تنوع زیستی، به پایداری اکوسیستم‌ها و تداوم حیات در این زیستگاه‌ها کمک می‌کند.  توجه به حفاظت زیستگاه‌ها، مبارزه با شکار غیرمجاز و افزایش آگاهی عمومی، گام‌های ضروری در راستای حفظ بزمجه‌ها به شمار می‌آید.

منبع: راز بقا