واقعیاتی دربارۀ «مارخور»؛ افسانۀ زندۀ کوهستان‌های پاکستان با نام فارسی
مارخور نه‌تنها به دلیل شاخ‌های مارپیچ و زیبایی منحصربه‌فردش، بلکه به دلیل نمادگرایی فرهنگی و استقامتش در برابر چالش‌های طبیعی و انسانی، حیوانی شگفت‌انگیز و ارزشمند است و جایگاه ویژه‌ای در قلب مردم پاکستان دارد.
فرادید| مارخور یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین بزهای کوهی آسیاست که در کوهستان‌های غرب و مرکز این قاره زندگی می‌کند. این حیوان که به نام «بز شاخ‌پیچ» هم شناخته می‌شود، به دلیل زندگی در ارتفاعات صعب‌العبور و دشواری شکار، در دوران استعمار بریتانیا یکی از سخت‌ترین اهداف برای شکارچیان محسوب می‌شد. مارخور، حیوان ملی پاکستان است و جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و هنر این کشور دارد.
به گزارش فرادید؛ تصویر مارخور در سال ۱۹۷۶ توسط صندوق جهانی طبیعت (WWF) در مجموعه سکه‌های حفاظتی به نمایش درآمد و از سال ۲۰۱۸ نیز بر روی لوگوی شرکت هواپیمایی بین‌المللی پاکستان نقش بست. در افغانستان، در نمایش‌های عروسکی سنتی به نام «بزباز» از عروسک‌های مارخور استفاده می‌شود و در انیمیشن پاکستانی «اللهیار و افسانه مارخور» هم به این حیوان اشاره شده است.
تصویری از انیمیشن پاکستانی «اللهیار و افسانه مارخور»
نام علمی مارخور Capra falconeri است؛ اما نام «مارخور» از زبان پارسی گرفته شده و دلیل این نامگذاری، باورهای محلی دربارۀ توان این بز در کشتن یا حتی خوردن مار بوده است؛ هرچند که به لحاظ علمی چنین چیزی اثبات‌شده نیست.
مارخور بزرگ‌ترین بز در خانواده خود است و شاخ‌های بلند و مارپیچ آن از مشخصه‌های برجسته‌اش هستند. در نرها، شاخ‌ها تا حدود ۱۶۰ سانتی‌متر و در ماده‌ها تا ۲۵ سانتی‌متر رشد می‌کنند. موهای مارخور معمولا به رنگ خاکستری، قهوه‌ای، سیاه، سفید یا ترکیبی از این رنگ‌هاست که در تابستان کوتاه و صاف و در زمستان بلند و ضخیم می‌شوند. نرها موهای بلندتری در چانه، گلو، سینه و ساق‌ها دارند و بوی تندتری نسبت به بزهای اهلی تولید می‌کنند؛ در حالی که ماده‌ها موهای کوتاه‌تر و قرمزتر با ریش سیاه کوچک دارند.
مارخور چند زیرگونه دارد که بر اساس شکل شاخ‌ها تفکیک می‌شوند:
آستور یا پیر پنجال: شاخ‌های پهن و تخت، در افغانستان، پاکستان و هند یافت می‌شود.
بخارایی یا تاجیکی: شاخ‌های پیچ‌خورده با سه نیم‌چرخش، در تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان و احتمالاً افغانستان زندگی می‌کند.
کابلی یا شاخ‌مستقیم: شاخ‌های مارپیچ عمودی، در افغانستان و پاکستان دیده می‌شود.
برخی منابع از دو زیرگونه دیگر به نام‌های کشمیری و سلیمانی نیز یاد می‌کنند، اما این تقسیم‌بندی هنوز مورد اختلاف است.
زیستگاه و رفتار
مارخور در بوته‌زارها، جنگل‌های باز و کوهستان‌های آسیای مرکزی، از جمله هیمالیا و قراقروم زندگی می‌کند. این حیوان در ارتفاعات ۱۲۰۰ تا ۳۶۰۰ متری یافت می‌شود و با سم‌های پهنش به خوبی روی زمین‌های ناهموار و شیب‌دار تعادل خود را حفظ می‌کند. نرها معمولاً تنها هستند، اما ماده‌ها در گله‌های کوچک تا نه‌تایی زندگی می‌کنند. مارخورها روزانه و به‌ویژه در صبح زود و اواخر بعدازظهر فعال‌اند و در صخره‌های مرتفع با مهارت بالا می‌روند. در تابستان، ماده‌ها به ارتفاعات بالاتر می‌روند و نرها در جنگل‌ها می‌مانند، اما در زمستان برای فرار از سرمای شدید به ارتفاعات پایین‌تر می‌آیند.
رژیم غذایی و تهدیدات
مارخور گیاهخوار است و از علف، برگ و شاخه‌های درختان تغذیه می‌کند. در بهار و تابستان بیشتر در چراگاه‌ها یافت می‌شود و در زمستان از برگ‌ها و شاخه‌ها تغذیه می‌کند. این حیوان با گله‌های بزهای اهلی بر سر غذا رقابت می‌کند، زیرا جمعیت بزهای اهلی منابع غذایی طبیعی را کاهش داده است.
شکارچیان طبیعی مارخور شامل پلنگ برفی، گرگ هیمالیایی، سیاه‌گوش، خرس قهوه‌ای و عقاب طلایی (که به بچه‌های مارخور حمله می‌کند) هستند. در سال‌های اخیر، سگ‌های وحشی نیز تهدیدی برای مارخورها محسوب شده‌اند. شکار غیرقانونی و تخریب زیستگاه‌ها تا دهه ۱۹۹۰ جمعیت این گونه را به شدت کاهش داد. در پاکستان، شکار غیرمجاز مارخور از سال ۱۹۹۱ ممنوع شد و برنامه‌های شکار جایزه‌ای در کشمیر از سال ۲۰۰۰ با هدف حمایت از حفاظت و جوامع محلی برگزار می‌شوند.
شکار مارخور در کشمیر پاکستان
تولید مثل و طول عمر
فصل جفت‌گیری مارخور در زمستان است. نرها با قفل کردن شاخ‌هایشان و فشار آوردن به یکدیگر برای جلب توجه ماده‌ها رقابت می‌کنند. پس از ۱۳۵ تا ۱۷۰ روز بارداری، ماده‌ها یک یا دو بچه به دنیا می‌آورند که در ۵ تا ۶ ماهگی از شیر گرفته می‌شوند. مارخورها در طبیعت ۱۰ تا ۱۳ سال و در اسارت تا ۱۹ سال عمر می‌کنند. سن آن‌ها با شمارش حلقه‌های روی شاخ‌هایشان قابل تشخیص است.
وضعیت حفاظت و جمعیت
پارک ملی چترال در پاکستان، بزرگ‌ترین پناهگاه مارخور است که بیش از ۱۰۰۰ رأس از این حیوان را در خود جای داده و جمعیت آن در دهه گذشته حدود ۲۰ درصد افزایش یافته است. بر اساس داده‌های سال ۲۰۲۲، جمعیت کل مارخور در پاکستان و دیگر زیستگاه‌هایش بین ۵۰۰۰ تا ۶۰۰۰ رأس تخمین زده می‌شود.
در مجموع مارخور نه‌تنها به دلیل شاخ‌های مارپیچ و زیبایی منحصربه‌فردش، بلکه به دلیل نمادگرایی فرهنگی و استقامتش در برابر چالش‌های طبیعی و انسانی، حیوانی شگفت‌انگیز و ارزشمند است و جایگاه ویژه‌ای در قلب مردم پاکستان دارد.
