تصاویر؛ خرس سیاه بلوچی؛ گونه‌ای نادر از خرس در سیستان و بلوچستان و هرمزگان که عاشق خرما و عسل است

خرس‌ها همیشه در فرهنگ و طبیعت جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند. در ایران نیز دو گونه خرس وجود دارد؛ خرس قهوه‌ای و خرس سیاه آسیایی. یکی از زیرگونه‌های مهم و در عین حال ناشناخته خرس سیاه آسیایی، خرس سیاه بلوچی (Ursus thibetanus gedrosianus) است که در مناطق جنوبی ایران و بخش‌هایی از پاکستان زیست می‌کند. این حیوان با ارزش نه‌تنها بخشی از تنوع زیستی کشور به شمار می‌رود بلکه به دلیل جمعیت کم و خطرات متعدد، در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار گرفته و به عنوان گونه‌ای در معرض انقراض شناخته می‌شود.

زیستگاه خرس سیاه بلوچی در ایران و پاکستان

خرس سیاه بلوچی با نام دیگر خرس سیاه پاکستانی شناخته می‌شود. زیستگاه اصلی آن در ایران استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کرمان است. در پاکستان نیز این گونه در ایالت بلوچستان زندگی می‌کند. شرایط آب و هوایی این مناطق، از کوهستان‌های خشک گرفته تا جنگل‌های پراکنده خرما و نخلستان‌ها، محیط مناسبی برای ادامه حیات این جانور فراهم می‌کند.

با وجود این، زیستگاه‌های طبیعی این خرس به شدت تحت تأثیر فعالیت‌های انسانی مانند تخریب جنگل‌ها، شکار غیرقانونی و کاهش منابع غذایی قرار گرفته و همین امر بقای آن را تهدید می‌کند.

ویژگی‌های ظاهری و تمایز از دیگر گونه‌ها

یکی از نشانه‌های بارز خرس سیاه بلوچی، وجود یک نوار سفید به شکل هفت (V) روی سینه است. این علامت طبیعی باعث شده او از سایر گونه‌های خرس به‌راحتی قابل تشخیص باشد.

از نظر جثه، این خرس در میان گونه‌های خرس‌ها اندازه‌ای متوسط دارد. طول بدن آن بسته به شرایط محیط و تغذیه بین ۱۳۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر متغیر است. رنگ پوشش بدن معمولاً مشکی و براق است و گاهی هاله‌ای قهوه‌ای در آن دیده می‌شود.

رژیم غذایی و عادات رفتاری

خرس سیاه بلوچی موجودی همه‌چیزخوار است، اما علاقه خاصی به میوه‌ها و محصولات طبیعی دارد. مطالعات نشان می‌دهد که ۸۵ درصد رژیم غذایی‌اش خرما است. در کنار آن از عسل، داز، زیتون، میوه‌های جنگلی، حشرات و حتی لاشه حیوانات تغذیه می‌کند. گاهی نیز برای پیدا کردن غذا به مناطق مسکونی نزدیک می‌شود و به همین دلیل وارد زباله‌دان‌ها می‌گردد که این مسئله باعث ایجاد تعارض میان انسان و حیوان می‌شود.

این خرس برخلاف بسیاری از گونه‌های دیگر، خواب زمستانی ندارد. با این حال در برخی مناطق سرد در زمستان داخل غار‌ها یا شکاف صخره‌ها می‌خوابد.

چرخه زندگی و تولیدمثل

جفت‌گیری خرس سیاه بلوچی معمولاً در اواخر بهار صورت می‌گیرد.  توله‌ها در فصل زمستان متولد می‌شوند و تعداد آنها بین یک تا سه توله است. توله‌ها تا حدود دو سال همراه مادر زندگی کرده و از او یاد می‌گیرند چگونه در طبیعت بقا پیدا کنند.

ماده‌ها از سن سه سالگی توانایی زادآوری پیدا می‌کنند. این گونه در شرایط طبیعی می‌تواند تا ۲۵ سال عمر کند. همین چرخه زندگی آهسته و نرخ پایین تولیدمثل باعث شده که هرگونه کاهش جمعیت، تأثیری شدید بر بقای کلی این زیرگونه داشته باشد.

اهمیت اکولوژیک خرس سیاه بلوچی

خرس‌ها به طور کلی نقش مهمی در اکوسیستم‌ها دارند. آنها با پراکندن بذر میوه‌ها و گیاهان در طبیعت به تجدید حیات پوشش گیاهی کمک می‌کنند. همچنین به‌عنوان شکارچی فرصت‌طلب، جمعیت حشرات و برخی جانوران را کنترل می‌کنند. وجود خرس سیاه بلوچی در طبیعت جنوب ایران نشانه‌ای از سلامت زیستگاه‌های این منطقه است. نابودی این گونه می‌تواند تعادل طبیعی را برهم بزند.

تهدیدات و عوامل خطر

خرس سیاه بلوچی با چالش‌های متعددی روبه‌رو است که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از:

تخریب زیستگاه: قطع درختان خرما و تخریب جنگل‌ها منابع غذایی و پناهگاه این خرس را کاهش داده است.

شکار غیرقانونی: به دلیل باور‌های غلط سنتی درباره اعضای بدن خرس یا استفاده از پوست آن، شکار این حیوان همچنان رخ می‌دهد.

تعارض با انسان: ورود خرس‌ها به باغ‌ها و نخلستان‌ها برای خوردن خرما یا زباله باعث درگیری آنها با کشاورزان می‌شود.

کاهش تنوع غذایی: تغییر کاربری اراضی و کمبود منابع طبیعی باعث کاهش توانایی این گونه برای تأمین غذای کافی شده است.

جایگاه حفاظتی

خرس سیاه آسیایی در رده در معرض انقراض (Endangered) در فهرست قرمز IUCN قرار دارد و زیرگونه بلوچی آن نیز به‌شدت نیازمند حفاظت است. در ایران، این گونه پس از یوزپلنگ آسیایی از نظر اهمیت حفاظتی در رتبه دوم قرار دارد. با این وجود، نبود آمار دقیق از جمعیت آن در ایران و پاکستان، کار حفاظت را دشوار کرده است.

اقدامات مورد نیاز برای حفاظت

برای جلوگیری از نابودی خرس سیاه بلوچی، اقدامات زیر ضروری است:

پایش جمعیت و زیستگاه: انجام مطالعات میدانی برای به‌دست آوردن اطلاعات دقیق از تعداد و پراکندگی.

آموزش جوامع محلی: ایجاد آگاهی در میان کشاورزان و روستاییان درباره اهمیت این گونه و نقش آن در طبیعت.

ایجاد مناطق حفاظت‌شده: گسترش مناطق امن طبیعی در استان‌های جنوبی ایران.

جلوگیری از شکار و تجارت غیرقانونی: برخورد جدی با شکارچیان و قاچاقچیان حیات‌وحش.

خرس سیاه بلوچی یکی از گنجینه‌های ارزشمند حیات‌وحش ایران است که در سکوت و ناشناختگی در حال نابودی است. این گونه با خصوصیات منحصر‌به‌فرد، رژیم غذایی ویژه و نقشی حیاتی در اکوسیستم جنوب ایران، شایسته توجه و حفاظت جدی است. اگر امروز اقدامات لازم برای نجات این گونه انجام نشود، در آینده نزدیک ممکن است نسل آن برای همیشه از طبیعت ایران و پاکستان محو شود.

منبع: راز بقا