تصاویر؛ لیف یا خیار مصری؛ میوه گرمسیری شبیه کدو که از آن لیف و اسفنج حمام تولید می‌شود!

گیاه لیف (Luffa) یا خیاری مصری (Egyptian cucumber) یکی از گیاهان شگفت‌انگیز مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری است که به خانواده‌ی کدوها، خربزه‌ها و کدوحلوایی‌ها (Cucurbitaceae) تعلق دارد. هرچند بیشتر مردم نام «لیف» را در قالب اسفنج حمام می‌شناسند، اما کمتر کسی از داستان پیچیده و چندوجهی این گیاه در کشاورزی، فرهنگ و علم آگاه است. 

زادگاه اصلی گیاه لیف در آسیا و آفریقاست و اولین گیاه‌شناسان در قرن هفدهم آن را در مصر کشف کردند، اما امروزه در سراسر جهان برای مصارف خوراکی و غیرخوراکی کشت می‌شود.

این گیاه اولین بار توسط یک آناتومیست آلمانی به نام «یوهان وسلینگیوس» کشف شد. ساختار میوه‌ی این گیاه که در آغاز نرم و خوراکی است، اما در بلوغ به رشته‌های فیبری و اسفنج‌مانند تبدیل می‌شود، آن را به یکی از شگفت‌انگیزترین نمونه‌های سازگاری طبیعت بدل کرده است. 

ویژگی‌های گیاه‌شناسی و تنوع گونه‌ها

جنس گیاه لیف یا همان خیار مصری شامل چندین گونه است که شناخته‌شده‌ترین آنها Luffa aegyptiaca (یا Luffa cylindrica) و Luffa acutangula (لیف زاویه‌دار) هستند. این تاک‌ها در مناطق گرم رشد می‌کنند و به نور خورشید فراوان، رطوبت بالا و خاک زه‌کشی‌شده نیاز دارند. گل‌های آن زردرنگ و نر و ماده روی یک ساقه قرار دارند. میوه‌ها کشیده و بزرگ هستند و در برخی گونه‌ها تا ۶۰ سانتی‌متر نیز می‌رسند. 

گوشت میوه در حالت نارس، نرم و خوراکی است و در آشپزی کشور‌های آسیایی مانند هند، چین و جنوب شرق آسیا مصرف می‌شود. اما با رسیدن میوه، بافت درونی آن به شبکه‌ای از رشته‌های فیبری سخت تبدیل می‌شود که پس از خشک شدن، ساختار اسفنجی معروف به «لیف» را تشکیل می‌دهد. 

این اسکلت فیبری پس از جدا شدن پوست و گوشت میوه باقی می‌ماند و همان بافتی است که در ساخت اسفنج‌های طبیعی و ابزار پاک‌کننده استفاده می‌شود. 

کشت و کاربرد‌ها

کشت گیاه لیف یا خیار مصری به شرایط گرم مشابه با خربزه و خیار نیاز دارد. کشاورزان معمولاً بذر آن را در ابتدای بهار می‌کارند و برای رشد عمودی گیاه، داربست یا قیم فراهم می‌کنند. میوه‌ها حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ روز بعد به بلوغ کامل می‌رسند. میوه‌های جوان برای مصرف خوراکی برداشت می‌شوند و میوه‌های رسیده روی تاک باقی می‌مانند تا پوست آنها خشک و شکننده شود. 

در آشپزی، گیاه لیف به‌عنوان سبزی خوش‌طعم شناخته می‌شود که طعم ملایمی دارد و ادویه‌ها را به‌خوبی جذب می‌کند. از آن در خوراک‌هایی مانند سوپ، خورش و غذا‌های تفت‌داده‌شده استفاده می‌شود. اما کاربرد‌های غیرخوراکی آن بسیار متنوع‌تر است. بخش فیبری خشک‌شده‌ی داخل میوه برای ساخت اسفنج‌های طبیعی، پد‌های شست‌وشو و ابزار نظافت استفاده می‌شود. 

دانه‌های لیف نیز سرشار از روغن غنی از اسید لینولئیک هستند که در صنایع آرایشی و دارویی کاربرد دارند. ترکیب خاصیت تغذیه‌ای، کاربردی و پایداری زیست‌محیطی، گیاه لیف را به نمادی از نوآوری سبز در جهان تبدیل کرده است. 

جایگاه فرهنگی و زیست‌محیطی

در طول تاریخ، لیف یا خیار مصری در فرهنگ‌ها و اقتصاد‌های مختلف جایگاه ویژه‌ای داشته است. در مصر باستان و بخش‌هایی از آفریقا، این گیاه هم برای مصرف خوراکی و هم برای نظافت خانگی استفاده می‌شد. در آسیا، لیف نشانه‌ی سلامتی و پاکی به‌شمار می‌رود و در طب سنتی چین از عصاره‌ی آن برای خنک‌کنندگی و سم‌زدایی بدن استفاده می‌شود. در برخی مناطق، از بافت خشک‌شده‌ی لیف برای ساخت آثار هنری، تزئینات و حتی ساز‌های موسیقی بهره می‌برند.

از نظر زیست‌محیطی، لیف نقش مهمی در کشاورزی پایدار دارد، چراکه محصولات آن کاملاً تجزیه‌پذیر هستند و می‌توانند جایگزینی طبیعی برای پلاستیک باشند. بخش فیبری آن پس از استفاده به‌راحتی کمپوست می‌شود و خاک را غنی می‌سازد. 

همچنین توانایی بالای گیاه در سازگاری با اقلیم‌های گرم و مرطوب، آن را به گزینه‌ای ایده‌آل برای کشور‌هایی تبدیل کرده که به دنبال تعادل بین بهره‌وری اقتصادی و حفظ محیط‌زیست هستند. 

عجیب‌ترین ویژگی‌های لیف یا خیار مصری

یکی از عجیب‌ترین واقعیت‌های لیف این است که برخلاف تصور عموم، این اسفنج از دریا به‌دست نمی‌آید. بیشتر مردم گمان می‌کنند «لیف طبیعی» از موجودات دریایی ساخته می‌شود، در حالی‌که در حقیقت این اسفنج از میوه‌ی خشک‌شده‌ی گیاهی زمینی به‌دست می‌آید که از خانواده‌ی کدوهاست. دیدن لیف‌هایی که روی تاک رشد می‌کنند، بسیاری را شگفت‌زده می‌کند.

واقعیت عجیب دیگر آن است که میوه‌ی جوان لیف کاملاً خوراکی و بسیار مغذی است. در برخی مناطق آسیایی، مردم از میوه‌ی نارس آن به‌عنوان سبزی در آشپزی استفاده می‌کنند و از همان گیاه، در مراحل بعدی، اسفنج شست‌وشو می‌سازند. اینکه یک گیاه بتواند هم خوراکی باشد و هم ابزار نظافت تولید کند، آن را به یکی از عجیب‌ترین و چندمنظوره‌ترین گیاهان طبیعت تبدیل کرده است.

ساختار فیبری لیف در علم و فناوری نیز کاربرد‌های نوینی یافته است. مهندسان از الیاف آن برای ساخت فیلتر‌های زیست‌تجزیه‌پذیر، تصفیه‌کننده‌های آب و مواد عایق صدا استفاده می‌کنند. حتی پژوهش‌هایی انجام شده که لیف را به فیلتر‌های طبیعی برای تصفیه‌ی فاضلاب تبدیل کرده‌اند. 

شبکه‌ی طبیعی و توازن کامل میان استحکام و تخلخل در ساختار آن، دانشمندان را شگفت‌زده کرده و به الگویی برای طراحی مواد پایدارتر بدل شده است. 

از دوران باستان تا آزمایشگاه‌های مدرن، گیاه لیف نشان داده که طبیعت می‌تواند در ساده‌ترین شکل خود، ترکیبی از زیبایی، کاربرد و نوآوری را به جهان ارائه دهد.

منبع: راز بقا