جواد بدیع‌زادگان؛ کیمیاگر موسیقی ایران

ا بوالفضل نجیب | انقلاب ایران در آستانه نخستین سالگرد خود یکی از مفاخر موسیقی خود را از دست داد، آن‌هم در شرایطی که فضای پر تب و تاب و به تعبیری بلاتکلیفی بر همه چیز و از جمله هنر و به طور خاص موسیقی، سایه انداخته بود.

در آن فضا موسیقی به همان سرود‌های بهمن ۵۷ و اغلب آهنگ‌های حماسی متاثر از پیروزی انقلاب محدود می‌شد. با این حال در فضای غیررسمی نشانه‌هایی از حیات موسیقی ایرانی به چشم می‌آمد. در آن فضا نه فرصت و تامل و نه حتی جسارت و اراده‌ای برای تفکیک آنچه به سره از ناسره تعبیر می‌شد، نبود.

با این حال بودند برخی از میان انقلابیون سنتی که در تنظیم رابطه با مفاخر موسیقی ایران با سعه صدر و انصاف و احترام ولو به طور غیررسمی برخورد و قضاوت می‌کردند. به علاوه اینکه حضور مفاخر نامی و اخلاق‌مدار در این عرصه باعث ترغیب و گرایش حتی برخی از آن‌ها به آموختن و حداقل گوش دادن موسیقی فاخر و اصیل شد. در این خصوص کافی است به خاطرات شفاهی برخی از آن‌ها سرک بکشیم.

از میان مفاخر موسیقی ایرانی بی‌تردید جواد بدیع‌زادگان را می‌توان از نامی‌ترین و درخشان‌ترین خوانندگان موسیقی اصیل ایرانی نام برد. تعامل و تربیت خانوادگی همزمان او در یک خانواده مذهبی و همزمان علاقه‌مند به موسیقی او را از جهات بسیاری در افکار عمومی و در میان نخبگان موسیقی و... متمایز می‌کرد.

او هر چند اندک زمانی بعد از وقوع انقلاب در ایران درگذشت، اما بدون شک از محبوبیت و مشروعیت توأم مردمی و نخبگان برخوردار بود. به بهانه سالمرگ این ترانه‌سرا، خواننده و آهنگساز نگاهی گذرا به زندگی و آثار هنری او خواهیم داشت.

شادروان جواد بدیع‌زاده، خواننده شهیر معاصر در سال ۱۲۸۱ در تهران چشم به دنیا گشود. پدر ایشان سیدرضا بدیع‌المتکلمین، از مبارزان برجسته صدر مشروطیت و همچنین از وعاظ مشهور تهران بود. او در عین حال به ردیف آوازی موسیقی سنتی تسلط و احاطه کامل داشت. جواد از همان دوران کودکی این توفیق را داشت که آموزش موسیقی و گوشه‌ها و ردیف‌های آوازی را در مکتب آزادی‌خواهی و خلوص ایمانی پدر بیاموزد.

توفیق دیگر جواد بهره‌مندی از درس و آموزش دایی خود، میرزا یحیی سیدالواعظین بود، که از خوانندگان نامدار زمان خود محسوب می‌شد. دوران کودکی و نوجوانی را با تحمل مصایب و گرفتاری‌های ناشی از زندگی مبارزاتی پدری آزادی‌خواه و ضداستبداد سپری کرد؛ چیزی که بعد‌ها در آهنگ‌های ملی- میهنی بارز شد.

عشق به وطن و مردم شریف ایران یکی از خمیرمایه‌های اساسی کار اوست که حکایت از همان دوران دارد. از دبیرستان دارالفنون موفق به اخذ دیپلم متوسطه شد و به کار مترجمی زبان فرانسه پرداخت. در سال ۱۳۰۴ شمسی، بنا به دعوت نماینده کمپانی صفحه پرکنی هیز مسترز وُیس انگلستان دست به تهیه اولین ترانه‌های خود زد که مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت.

ترانه جلوه گل اولین اثر او بود که بعد از آن ترانه مرغ بی‌آشیان و سه آواز دیگر با اشعاری از خاوری، از شاعران دوره مشروطیت یادگار فعالیت هنری آن زمان او هستند. بدیع‌زاده تا قبل از تاسیس رادیو ایران، بهترین آثار ارزشمند خود را به صورت صفحات گرامافون دراختیار مردم موسیقی‌دوست و هنرپرور ایران قرار داد و نوای شادی‌آفرین و فرح‌افزای او تا دورترین نقاط میهن با همان دستگاه‌های گرامافون اولیه گستره و نفوذ داشت.

در سال ۱۳۱۵ دعوتی دیگر به وسیله کمپانی صفحه پرکنی آلمانی اودئون از او به عمل آمد و بدیع‌زاده با ابتکاری جالب با کمک یک ارکستر کوچک آلمانی متشکل از یک پیانو و ویولن در حدود ۴۰ صفحه موسیقی را ظرف یک سال، در شهر برلین تهیه و تولید کرد که بسیاری از آن‌ها ازجمله ترانه همیشه زیبای «شد خزان» در دستگاه همایون با شعری از شاعر و ترانه‌سرای نامی ایران رهی معیری، از زیباترین و به‌یادماندنی‌ترین آثار او محسوب می‌شود.

پس از بازگشت از آلمان، مجددا به منظور ضبط چند ترانه به همراه استاد نامدار موسیقی مرحوم ابوالحسن صبا و استاد مهرتاش عازم سوریه شد و در شهر حلب صفحاتی پر کرد که معروف‌ترین آن‌ها پرچم ایران بود. در سال ۱۳۱۹ با افتتاح رادیو ایران، در کنار قمرالملوک وزیری، به عنوان اولین خواننده مرد با ارکستری به سرپرستی استاد ابوالحسن که هنرمندان نامی دیگری از جمله مرتضی نی داوود، حبیب سماعی و تنبک‌نواز مشهور حسین تهرانی در آن حضور داشتند، فعالیت خود را در رادیو آغاز کرد.

تلاشی که تا آخرین دم حیات پرجوش و خروش او ادامه یافت. عشق او برای شناسایی و اشاعه و ترویج موسیقی ایرانی، در سال ۱۳۲۴ او را راهی سرزمین جادویی هندوستان کرد و به دعوت پارسیان مقیم هندوستان با ارکستری به سرپرستی شادروان مهدی خالدی، آهنگساز و ویولونیست برجسته، به مدت یک سال و اندی در شهر‌های مختلف هند کنسرت‌های متعددی برگزار کرد و نوای دل‌انگیز موسیقی ایران زمین را به گوش مشتاقان و دوستداران موسیقی و هنر ایران در اقصا نقاط آن دیار رساند.

از باشکوه‌ترین و ارزنده‌ترین آن‌ها کنسرت بزرگی بود که به مناسبت تجلیل از مقام شامخ فردوسی حماسه‌سرای کبیر ایران برای پارسیان مقیم بمبئی اجرا کرد و از آن به عنوان یکی از افتخارات کارنامه درخشان هنری نام می‌برد و بدان مفتخر بود.

در طول اقامت نسبتا طولانی در هندوستان، با حمایت کمپانی ایران رکورد که متعلق به پارسیان مقیم بمبئی بود، موفق به تولید ۵۰ صفحه گرامافون دیگر شد که باید از سرود ایران ما ساخته استاد موسی معروفی (پدر استاد جواد معروفی) و سرود‌های ایران و هند، فر فروردین، جشن نوروزی و بسیاری دیگر نام برد.

پس از بازگشت از هندوستان به همکاری خود با رادیو ایران و هنرمندانی، چون قوامی، روح‌الله خالقی، جواد معروفی، مرتضی محجوبی و... ادامه داد و آهنگ‌های متعددی برای خوانندگان آن زمان تصنیف کرد. استاد جواد بدیع‌زاده در زمره یکی از پرکارترین خوانندگان موسیقی ایرانی بود که در طول ۶۰ سال فعالیت هنری، بیش از ۶۰۰ آهنگ از خود به یادگار باقی گذاشت.

بدیع‌زادگان اغلب آهنگ و شعر ترانه‌های اجرا شده را خود سروده است. از ویژگی‌های بارز کار او خلاقیت، تازگی، بداعت و گریز از تکرار است و به شهادت ده‌ها اثری که با همان ارکستر آلمانی در برلین ضبط کرده، از پیشگامان و مروجین موسیقی علمی شناخته می‌شود.

علاوه بر ترانه‌هایی، با مضامین عالی ادبی، ملی- میهنی از جمله سرود‌های ایران، ایران ما، ترانه‌های اجتماعی و انتقادی او که با اشاراتی طنزگونه آمیخته است که به طور فوق‌العاده مورد استقبال مردم قرار می‌گرفت. در جمع اصحاب از او به عنوان فخر هنر و ادب فارسی و کیمیاگر و افسونگری که از مس کم‌بها در آتشکده درون زرناب می‌ساخت، یاد می‌شود.

صدای بدیع‌زادگان را به نوعی می‌توان به صدای دریا تشبیه کرد؛ تلفیقی از خروش و آرامش و غرور و ملاطفت. بدیع‌زادگان عاقبت در ۱۰ دی ماه ۱۳۵۸ روی در نقاب خاک کشید. در چهل و یکمین سالگرد فقدان این هنرمند مردمی، یادش را گرامی می‌داریم.