مهدی برکشلی؛ نخستین موسیقیدانی که استاد علوم پایه بود

مهدی برکشلی از جمله هنرمندان معاصر در زمینه موسیقی نظری و مبانی فیزیک شناخته می‌شود که نقش موثری در شناساندن فواصل نت‌ها و مختصات فیزیکی مخصوص موسیقی ایرانی داشت و اینگونه نام خود را در این عرصه مانا ساخت.

موسیقی ایران تا اواخر سده هشتم هجری با وجود موسیقیدانان دانشمند جامع الاطراف، شعرای موسیقی شناس و حکمرانان هنرپرور در اوج عزت و تعالی بود و میراث علمی آن زمان هنوز هم مورد احترام جهانیان است، اما این مسأله کم کم رنگ باخت و موسیقی به حاشیه رانده شد.

تا اوایل دوره پهلوی که عصر ورود ایران به مرحله جذب تمدن غربی و بیگانگی با دنیای سنتی قدیم است، هیچ رساله مهمی درباره موسیقی نوشته نشد و هرچند که به صورت پراکنده، ناقص و کم محتوا نوشته شد، تقلید ضعیف از گذشتگان و حاشیه بر حاشیه نویسی بود.

بسیاری ساز‌های موسیقی از میان رفتند، گنجینه‌هایی از نوا، نغمه و تکنیک‌های نفیس اجرایی برای همیشه در تاریخ مدفون شدند و از سپاه بزرگ هنرمندان قدیمی حتی نامی هم باقی نماند. موسیقی به کنج منازل و پستو‌ها رانده و دامنه تاثیر و تحول آن محدود شد.

این موضوع تا پایان پهلوی اول ادامه داشت تا اینکه علینقی وزیری به ریاست اداره موسیقی کشور منصوب شد. او مدرسه عالی موسیقی، کلوپ موزیکال و ارکستر ویژه را تاسیس کرد و کنسرت و تئاتر به راه انداخت. در این مراکز هنرمندان شایسته‌ای همچون مهدی برکشلی تربیت شدند.

در ۱۳۴۴ خورشیدی به کوشش برکشلی استاد فیزیک و آکوستیک دانشگاه تهران و با یاری نورعلی برومند استاد تار و سه تار و ردیف شناس عالی مقام، نخستین دپارتمان موسیقی در دانشگاه تهران گشایش یافت.

برکشلی را می‌توان به عنوان نخستین موسیقیدانان کشور نام برد که در کنار موسیقی فاخر، درجات علمی را پشت سر گذاشت و در رشته فیزیک، شیمی، باستان شناسی و جغرافیا به کرسی استادی دانشگاه نیز دست یافت. (۱)

مهدی برکشلی، استاد دانشکده علوم دانشگاه تهران در ۱۲۹۱ خورشیدی در خانواده‌ای مذهبی در تهران چشم به جهان گشود. او در ۱۳۰۸ از دارالمعلمین مرکزی موفق به اخذ دیپلم شد، سپس به پیشنهاد استاد محمود حسابی تحصیلات عالیه را در دارالمعلمین عالی ادامه داد و در ۱۳۱۲ خورشیدی از دانشسرای عالی به درجه لیسانس در رشته فیزیک و شیمی و در ۱۳۱۵ خورشیدی به درجه فوق لیسانس در رشته فیزیک از دانشکده علوم و در ۱۳۳۲ به اخذ دکتری تخصصی در رشته علوم آکوستیک از دانشگاه اکس مارسه فرانسه نایل شد.

پس از بازگشت به ایران به امر تحقیق و تدریس در دانشگاه تهران، دانشکده‌های دامپزشکی، افسری، فنی، علوم هنر‌های زیبا، دانشگاه جندی شاپور پرداخت. وی همچنین از اعضای فعال مجامع بین المللی مانند انجمن آکوستیک آمریکا و عضو سازمان بین المللی هنر فولکلور وابسته به یونسکو بود.

استاد برکشلی همچنین افزون بر اشتغالات آموزشی و پژوهشی، عهده دار مدیریت گروه فیزیک دانشکده علوم دانشگاه تهران، معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی و ریاست کمیسیون ملی یونسکو در ایران بود و در بیش از ۲۰ کنگره جهانی علمی و هنری داخلی و خارجی شرکت فعال داشت. (۲)

استاد برکشلی به سه زبان فرانسوی، انگلیسی و عربی تسلط کامل داشت و یکی از بزرگترین کار‌های او ترجمه، تفسیر کتاب ارزشمند الموسیقی الکبیر اثر فارابی به فارسی به شمار می‌رود و بخش بزرگی از مطالعات و تحقیقات وی در زمینه موسیقی علمی است.

استاد برکشلی نواختن برخی آلات موسیقی را به خوبی می‌دانست و مدت‌ها شاگرد استاد علینقی وزیری بود و از او ویولن درس می‌گرفت، در همان زمان بود که به پیشنهاد استاد حسابی با همکاری چند تن از موسیقی دانان و هنرمندان از جمله استاد وزیری و با استفاده از امکانات دانشکده فیزیک که تحت سرپرستی دکتر حسابی بود، تحقیقات و آزمایشاتی در مورد گام موسیقی ایرانی که گام فارابی است، انجام داد. (۳)

این کار بزرگ حدود سه سال طول کشید و نتایج آن در محافل داخلی و خارجی مطرح و چاپ شد. برکشلی به دلیل اشتراک‌های موجود در رشته‌های فیزیک و موسیقی در مبحث اصوات و ارتعاشات به شناخت مختصات فیزیکی گام‌ها و دیگر جنبه‌های علمی موسیقی همت گماشت و درباره تاریخ و ویژگی‌های موسیقی سنتی ایران و آثار موسیقیدانان قدیم ایرانی نیز به تحقیق و تالیف پرداخت و دانسته‌های خود را در زمینه ردیف موسیقی در سی صفحه گرامافون ۷۸ دور در صداخانه ملی پاریس ضبط کرد.

وی در خصوص موسیقی و علم آن گفته است: «علوم همیشه به هم بستگی داشته اند. موسیقی و علم آن جزو ریاضی و از قدیم هم معمول بوده است.

بحث درباره موسیقی تازگی ندارد و از سده‌های گذشته تا کنون در میان فلاسفه اسلامی و پیش از اسلام در یونان مطرح بوده است و همه فلاسفه اسلامی با وجودی که ظاهرا اشکالاتی به موسیقی وارد شده، اما به این علم نیز آگاه بوده اند و معلوماتی داشته اند و ساز را به قدری با مهارت و دقیق زده اند که توانسته اند به عمق و مفهوم آن پی ببرند.» (۳)

تخصص برکشلی امواج الکترومغناطیسی، هدایت و انتشار آن‌ها در محیط‌های لایه‌ای اتمسفر و نیز محیط‌های محدود موج‌بری بود و از این نظر او دستی نیز در علم سنجش از دور داشت.

استاد همچنین اشراف کاملی به روش‌های عددی و الکترو مغناطیسی داشت که در این زمینه آزمایشگاهی در دانشگاه تاسیس کرد. به هر روی عشق به پیشرفت سرزمین مادری، سبب شد تا برکشلی جوان به عنوان عضو هیات علمی در دانشکده مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف فعالیت‌های علمی و آموزشی خود را آغاز کند.

به گواهی همکاران و دانشجویان، استاد برکشلی در طول خدمت همواره به عنوان فردی صبور، حلیم و با اخلاق شناخته می‌شد.

بیش از ۱۵ تن از دانشجویان کارشناسی ارشد و سه تن از دانشجویان دکتری مهندسی برق رساله‌های خود را تحت نظارت استاد برکشلی تدوین کردند. افزون بر این برکشلی بیش از ۵۵ مقاله علمی در ژورنال‌ها و کنفرانس‌های معتبر ارایه داده و کتابی نیز در زمینه الکترومغناطیسی پیشرفته و عددی به زبان انگلیسی تدوین کرده است.

کتاب ارزشمند الموسیقی الکبیر"تالیف ابونصر فارابی با ترجمه مهدی برکشلی که در ۱۳۹۳ خورشیدی به عنوان برگزیده دوسالانه کتاب برتر موسیقی در بخش ترجمه انتخاب شد، به دلیل استقبال اهالی فرهنگ، هنر، اندیشه و موسیقی در کمتر از یک سال به چاپ دوم رسید.

این کتاب، اثر ماندگار ابونصر فارابی کامل‌ترین و بزرگ‌ترین کتابی است که از آغاز اسلام تاکنون درباره موسیقی به زبان عربی نوشته شده است. این اثر بر همه مباحث اصول موسیقی و مبادی آن، علوم نظری و عملی و وابسته‌های این علم احاطه دارد و مرجع تاریخی کامل در هنر موسیقی به شمار می‌آید. (۴)

برکشلی در خصوص این کتاب گفته است: «این کتاب از جمله نوشته‌های خطی قدیمی به زبان عربی است که به دلیل کثرت مطالب، قدمت اصطلاح‌های به کار برده شده، عمق معانی، اشکال خواندن و فهم آن و فراوان نبودن نسخه‌های کامل در کتابخانه‌های عمومی و همچنین به سبب آنکه اقدام به تحقیق تنها در آن فایده چندانی نداشته و شرح معانی و توضیح اشکالات مطالب مستلزم آگاهی در این گونه مباحث بوده است و نیز بیرون آوردن معانی از مراجع مختلف برای فهم مطلب، تخصص و فراغت زیاد لازم داشته است، پژوهندگان تنها به قسمت‌هایی از این کتاب مراجعه کرده اند یا پاره‌ای از آن را در مواقع مناسب مورد توجه قرار داده و به همین بسنده کرده اند.» (۵)

مهدی برکشلی گذشته از فعالیت پربار در صحنه اجتماع در همه امور زندگی نگاره‌های زیبایی در یاد و خاطر اطرافیانش بر جای نهاد که تا زمان بودنشان، در سوگ نبودنش خواهند نشست. این استاد و محقق فرزانه، فیزیکدان، موسیقی دان و هنرمند برجسته در ۲۹ دی ۱۳۶۶ خورشیدی چشم از جهان فروبست.

منابع:
۱. «استاد دکتر محمود حسابی: رهگشای فیزیک نوین در ایران»، کیهان فرهنگی، سال ۴، ش ۷ (مهر ۱۳۶۶).

۲. مهدی برکشلی، گام‌ها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی، تهران ۱۳۵۵ ش.

۳. مهدی برکشلی، «موسیقی»، در ایرانشهر، تهران ۱۳۴۲ـ۱۳۴۳ ش.

۴. مهدی برکشلی، «نفوذ علوم و هنر‌های اسلامی بر فرهنگ غرب»، کیهان فرهنگی، سال ۴، ش ۱۲ (اسفند ۱۳۶۶).

۵. مجید کیانی، هفت دستگاه موسیقی ایران، تهران ۱۳۶۸ ش.