(عکس) زعفران را برای اولین بار چه کسانی کاشتند؟

به گزارش فرادید و به نقل از فرارو، از یونان تا ایران، از نقاشی و رنگ گرفته تا ادویه و عطر، طعم و رنگ زرد درخشان زعفران - گران‌ترین ادویه جهان - ردپای خود را در تاریخ بشر ایجاد کرده است. اما به راستی این گیاه ارزشمند را برای اولین بار چه کسانی اهلی کرده و به عنوان گیاهی پُرکاربرد کاشتند؟ محققان هنر‌های باستانی و ژنتیک اخیراً را برای ردیابی منشأ تکاملی زعفران مطالعه‌ای را صورت دادند که نتایج آن در نشریه Frontiers in Plant Science به چاپ رسیده است.

به گزارش فرارو، زعفران از گل‌هایی به همین نام که گونه‌ای از گیاهان گلدار از جنس Crocus و از خانواده زنبق Iridaceae است، استخراج می‌شود. از ۱۵۰۰۰ تا ۱۶۰۰۰ گل که جمع آوری آن به ۳۷۰ تا ۴۷۰ نفر ساعت کار نیاز دارد، به طور متوسط یک کیلو زعفران به ارزش بین ۱۳۰۰ تا ۱۰۰۰۰ دلار تولید می‌شود. با این همه، خاستگاه گیاهی به این ارزشمندی برای مدت‌ها مورد اختلاف پژوهشگران بوده است. انچه که مسلم است، دریای مدیترانه به عنوان محل ظهور بسیاری از گونه‌های کروکوس در نظر گرفته می‌شود که یونان و ترکیه بیشترین تعداد از آن‌ها را دارند؛ بنابراین بررسی متون و آثار هنری باستانی در این مناطق می‌تواند به یافتن اطلاعات بیشتر در مورد اهلی‌سازی اولیه زعفران کمک کند.

اولین استفاده از کلمه زعفران به قرن دوازدهم و به اصطلاح فرانسوی قدیمی safran برمی گردد که به صورتمتوالی از واژه لاتین safranum، عربی za'farān و فارسی zarparan به معنای «رشته طلا» سرچشمه گرفته است. از آنجایی که استاندارد‌های عامیانه برای متمایز کردن گونه‌های گیاهی قبل از رسمی شدن «سیستم لینه» Linnaean system استفاده می‌شد، گونه‌های مختلف کروکوس‌های بنفش و گل‌دار پاییزی قبل از قرن هجدهم هرگز از یکدیگر متمایز نشدند.

از این رو، در آن زمان، اکثر کروکوس‌ها به عنوان یک گونه در نظر گرفته می‌شدند و ما نمی‌توانیم برای اطلاعات واضح گونه‌ها به این متون تکیه کنیم. با این وجود، دانشمندان معتقدند که Crocus cartwrightianus، Crocus thomasii یا Crocus hadriaticus بیشترین گونه‌هایی هستند که توسط مورخان باستان ذکر شده اند.

در مورد هنر‌های باستانی، تصاویر را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ از یک سو آن‌هایی که با رنگدانه‌های حاصل از کروکوس نقاشی شده اند و از سوی دیگر آن‌هایی که گل‌های زعفرانی را به تصویر می‌کشند. در حالی که استفاده از رنگدانه‌های مبتنی بر کروکوس را می‌توان در حدود ۵۰۰۰۰ سال پیش در نقاشی‌های غار‌های ماقبل تاریخ در شمال غربی ایران (عراق امروزی) ردیابی کرد، نشانه‌های اولیه کشت و اهلی کردن بسیار بعدتر، یعنی در حدود ۱۷۰۰ قبل از میلاد، در زمان تمدن مینوی در کرت پیدا شد.

همانطور که ارزش دارویی و توانایی آنتی اکسیدانی بالای زعفران شناخته شد، ارزش تجاری آن به عنوان ادویه در دوره‌های بعدی افزایش یافت و منجر به گسترش آن در سراسر دریای مدیترانه شد. دکتر لودویگ مان از دانشگاه درسدن، گفت: «هم آثار هنری باستانی و هم ژنتیک به یونان عصر برنز، تقریباً در سال ۱۷۰۰ قبل از میلاد یا اندکی قبل از آن، به عنوان منشأ اهلی‌سازی زعفران اشاره می‌کنند.» دکتر سیده صنم کاظمی شاهندشتی دانشجوی مؤسسه علوم زیستی و زمین شناسی Forschungszentrum Jülich و نویسنده اصلی این مقاله نیز گفت: «پیدا کردن این که زعفران برای اولین بار در کجا و چه زمانی اهلی شد کار ساده‌ای نیست.

بررسی ژنتیکی این گونه دشوار است، زیرا به جای دو کروموزوم معمولی، سه نسخه از هر کروموزوم دارد. از آنجایی که هیچ بقایای کروکوس باستانی از دوران باستان حفظ نشده است، ما در اینجا دوباره آثار هنری باستانی را که گیاهان زعفران مانند را به تصویر می‌کشند، مرور می‌کنیم. ما انتظار داشتیم که این‌ها بتوانند ما را به مناطق خاصی راهنمایی کنند.»

دانشمندان در این تحقیق خود می‌گویند: «آثار هنری تمدن مینوی احتمالاً قدیمی‌ترین آثاری هستند که زعفران اهلی شده را به تصویر می‌کشند. برای مثال، تکه‌های انبوه گل‌های کروکوس روی نقاشی دیواری «جمع‌آوران زعفران» از جزیره سانتورینی (تقریباً ۱۶۰۰ سال قبل از میلاد) حکایت از کشت این گیاه دارد.

یکی دیگر از نقاشی‌های دیواری در همان جزیره، «آدورانت‌ها»، گل‌هایی را با کلاله‌های بلند و قرمز تیره نشان می‌دهد که نمونه‌ای از زعفران اهلی شده است.» گل‌هایی با این ویژگی‌ها نیز بر روی سرامیک‌ها و پارچه‌های یونان عصر برنز به تصویر کشیده شده‌اند و به صورت نمادین در ایدئوگرام زعفران با خط خط B باستانی ارائه شده‌اند.

در مصر، مقبره‌های قرن پانزدهم و چهاردهم قبل از میلاد نشان می‌دهد که چگونه سفرای کرت خراج خود (گونه‌ای مالیات) را به شکل منسوجات رنگ شده با زعفران آورده‌اند. خاستگاه یونان عصر برنز زعفران با نتایج مطالعات ژنتیکی در سال ۲۰۱۹ نیز موافق است.

این تحقیق که نشان داده بود Crocus cartwrightianus، که فقط در سرزمین اصلی یونان و کرت وجود دارد، نزدیک‌ترین خویشاوند وحشی زعفران است. نویسندگان می‌گویند: «کروکوس زعفرانی امروزی با سه ژنوم آن به طور طبیعی از طبیعت، یا منحصراً از Crocus cartwrightianus یا از هیبرید‌های بین Crocus cartwrightianus و گونه‌های دیگر کروکوس به وجود آمده است. کروکوس زعفران به دلیل ویژگی‌های برترش به عنوان ادویه، توسط یونانیان عصر برنز نگهداری می‌شد.»