کرمانشاه؛ سرزمینی از اعماق تاریخ

کرمانشاه یکی از معدود استانهای باستانی ایران است که تاکنون آثاری از همه ادوار تاریخی در آن کشف شده است.

 استان کرمانشاه به واسطه قدمت بسیار طولانی، آثار باستانی متعددی دارد که آن را به سومین استان تاریخی ایران و یکی از مقاصد اصلی گردشگری برای علاقمندان به دنیای باستان تبدیل کرده است.

در مورد پیشینه و قدمت کرمانشاه روایت های مختلفی وجود دارد، از جمله اینکه عده ای قدمت آن را مربوط به دوره های افسانه ای می رسانند، تا جایی که حتی بنای شهر کنونی کرمانشاه را بدست طهمورث دیوبند پادشاه افسانه ای پیشدادیان می دانند، اما آنچه تاریخ به ما می گوید، کرمانشاه یکی از قدیمی ترین شهرهای باستانی ایران و حتی غرب آسیاست.

کشف تبر سنگی مربوط به ۱۲۵ هزار سال قبل تنها یکی از هزاران نشانه‌ایی است که می گوید تاریخ تا چه حدی در این خطه عمق دارد.

طی کاوش های باستانی صورت گرفته، تاکنون آثاری از دوره پیش از تاریخ( یک میلیون تا ۱۲ هزارسال قبل) شامل عصرهای پارینه سنگی، نوسنگی و دوره برنز یا مفرغ در کرمانشاه کشف شده است.

از جمله آثار بدست آمده از دوره پارینه سنگی در کرمانشاه می توان به بقایای انسان های نئاندرتال اشاره کرد که حدود ۴۲ هزار سال قبل در این سرزمین زندگی می کرده اند.

از حدود ۸۰ سال پیش تاکنون بقایایی از زندگی انسان های نئاندرتال در نقاط مختلفی از کرمانشاه همچون بیستون، غار وزمه، صخره باوه یوان، غار دواشکفت و تنگ بزازخانه کشف شده  که آخرین مورد، کشف دندان شیری کودک شش ساله نئاندرتال در صخره باوه یوان در سال ۱۳۹۷ بود که  در آن زمان به عنوان کشف بسیار مهمی مورد توجه باستان شناسان و رسانه های مختلف ایران و دنیا قرار گرفت.

غارهای مرخیل، ورواسی، قبه و گاکیه دیگر مکان های باستانی کرمانشاه هستند که نشانه هایی از دوره پارینه سنگی در آنها کشف شده است.

از دوره نوسنگی(۱۰ هزار تا ۵۳۰۰ سال قبل) هم  آثاری از زندگی انسان ها در کرمانشاه پیدا شده، از جمله آنها می توان به قدیمی ترین مدارک اهلی شدن بز در گنج دره هرسین اشاره کرد. در تپه سراب و تپه آسیاب هم آثاری از این دوره بدست آمده است.

کرمانشاه از دوره برنز یا مفرغ(۵۳۰۰ تا ۴۰۰۰ سال قبل) نیز نشانه هایی در دل خود دارد، آثاری از این دوره در برخی از تپه های باستانی کرمانشاه همچون تپه گیان، گودین تپه، چغاگاوانه و تپه موسایی بدست آمده است.

لولوبیان یکی از نخسین گروه های اقوام آریایی بودند که به ایران آمدند و بخشی از حکومت تحت تصرف آنها کرمانشاه امروزی بود. از این قوم سنگ نگاره آنوبانی نی با قدمت ۳۸۰۰ سال یادگاری برجای مانده است.  

سنگ نگاره چهارهزار ساله ایدین سین از شاهان سلسله سیموروم شهرستان ثلاث باباجانی واقع در دامنه کوه بمو و سنگ یادمان ۲۷۰۰ ساله ای که از سارگن دوم پادشاه آشورها در قباق تپه کرمانشاه برجای مانده، همه گویای اهمیت استراتژیک این نقطه از کشورمان در گذشته بوده که حتی حکومت های مجاور نیز را برآن می داشت تا این منطقه را از آن خود کنند. 

اگر کمی جلوتر بیاییم، کرمانشاه یکی از قلمروهای اصلی حکومت های اصلی مادها بوده، مادهایی که به عنوان یکی از سه گروه اصلی آریایی ها به ایران آمدند و غرب کشور را برای زندگی انتخاب کردند. هنوز هم گوردخمه هایی در این استان وجود دارد که یادگاری برجای مانده از آن دوران است.

گوردخمه ها اتاقک های سنگی هستند که در زمان مادها و بعدها در دوره هخامنشی و حتی اشکانیان آنها را در دل کوه می ساختند و مرده هایشان را در آنجا دفن می کردند، چراکه آنها معتقد بودند خاک مقدس است و نباید با جسم انسان آن را آلوده کرد.

گوردخمه های سه گانه اسحاق وند، دکان داوود، دربند صحنه، روانسر، سان رستم، سرخ ده، دیره، برناج و برد عاشقان از جمله گوردخمه های کرمانشاه هستند که بسیاری از آنها را مربوط به دوره ماد و برخی دیگر را هم مربوط به دوره هخامنشیان می دانند.

هرچند که گوردخمه ها از شاخص ترین آثار تاریخی برجای مانده از دوران مادها در کرمانشاه هستند، اما تپه های باستانی مهمی همچون گودین تپه نیز از آنها باقی مانده که دارای اهمیت باستان شناسی بسیار زیادی هستند.

از مادها و حکومت آنها که بگذریم، کرمانشاه در زمان هخامنشیان(۵۵۰ تا ۳۳۰ ق.م) هم که در آن زمان الیپی نام داشت، مورد توجه ویژه پادشاهان این امپرطواری قرار گرفته بود، به گونه ای که آنها بزرگترین سنگ نوشته جهان و یکی از مهمترین سندهای تاریخ بشریت را در این استان یعنی کرمانشاه برجای گذشته اند.

کتیبه ۲۵۰۰ ساله بیستون که آن را ملکه کتیبه های شرق باستان و لوح روزتای آسیا نیز می نامند، یکی از برجسته ترین آثار بجای مانده از عصر هخامنشیان در کرمانشاه است که توسط داریوش اول به سه زبان پارسی باستان، اکدی و عیلامی و در ارتفاع چند ده متری از سطح زمین به یادگار باقی مانده است.

کتیبه بیستون شاخص ترین اثر برجای مانده از هخامنشیان در کرمانشاه است که به ثبت جهانی رسیده و امروز گردشگرانی را از سراسر دنیا پذیرا است.

پس از اینکه اسکندر مقدونی امپراطوری هخامنشیان را شکست  داد و بعدها جانشینان او سلسله سلوکیان را در ایران شکل دادند، کرمانشاه بازهم یکی از مناطق مورد توجه بود، به گونه ای که آنها مجسمه هرکول را در این مجاورت کتیبه جهانی بیستون ساختند.

هرکول یکی از محبوب ترین خدایان یونانی است که مجسمه او در محوطه جهانی بیستون به صورت شخصی نیرومند با مو و ریش مجعد در حال استراحت بر روی پوست شیری نشان داده شده که بر سکویی به طول ۲.۲۰ متر به پهلوی چپ به طور نیم خیز به آرنج تکیه کرده و در دست چپ پیاله ای دارد که در نزدیک صورت نگه داشته و دست راستش برروی پای راست قرار گرفته و پای چپ را تکیه گاه پای دیگر کرده است.

با ظهور اشکانیان و پایان امپراطوری سلوکیان توسط مهرداد اول اشکانی، بناها و آثار تاریخی متعددی دیگر از این سلسله در کشورمان و از جمله کرمانشاه ساخته شد.

یکی از مهمترین این بناهای برجای مانده، معبد تاریخی  آناهیتا است که گفته می شود در دوره اشکانی ساخته شده است. معبد آناهیتا واقع در شهرستان کنگاور، دومین بنای بزرگ سنگی کشور پس از تخت جمشید است که پرستشگاهی برای آناهیتا الهه و نگهبان آبها بوده است.

از آنجایی که در زمان باستان مکان های مقدس را روی ارتفاع می ساختند، برای همین معبد آناهیتا هم روی تپه ای به ارتفاع 32 متر ساخته شده است. آنطور که باستان شناسان می گویند، این معبد به صورت نیمه کاره ساخته شده و تعداد زیادی سنگ های برش خورده که داخل محوطه آن وجود دارد،  حاکی از ناتمام ماندن آن است. 

نقش برجسته گودرز در شهرستان سرپلذهاب، نقش برجسته مهرداد اشکانی در بیستون، گورستان پارتی در تاق بستان و قلعه یزدگرد در دالاهو که بعدها در دوره ساسانی هم مورد استفاده قرار گرفت و پناهگاه آخرین شاه ساسانی شد، از دیگر آثار تاریخی شاخص برجای مانده از دوره اشکانیان در کرمانشاه هستند.

اردوان پنجم آخرین پادشاه اشکانیان بود که توسط اردشیر ساسانی(۲۲۴ میلادی) شکست خورد تا آغازی برای شکل گیری امپراطوری ساسانیان و حکومت چهار سده ای آنها بر ایران باشد.

دوران ساسانیان یکی از درخشان ترین ادوار تاریخی در کرمانشاه به شمار می رود، چراکه این سرزمین پایتخت دوم پادشاهان این امپراطوری به شمار می رفت، تا جایی که آثار تاریخی متعددی را همچون پل ها، آتشکده ها، زیج ها، قلعه ها و ... از خود به جای گذاشتند.

یکی از مهمترین آثار تاریخی به یادگار مانده از ساسانیان در کرمانشاه که وقایعی از چند پادشاه مهم این دوره در بر می گیرد، مجموعه تاق بستان است.

تاق بستان مجموعه ای از  سنگ نگاره ها و سنگ نوشته های دوره ساسانی است که در شمال شهر کرمانشاه واقع شده، جایی که زمانی تفرجگاه و شکارگاهی برای پادشاهان این امپراطوری بود.

این مجموعه باشکوه در قرن سوم میلادی ساخته شده و مراسم تاجگذاری چند شاه ساسانی همچون خسرو پرویز، اردشیر دوم، شاهپور دوم و سوم، مراسم شکار، نواختن موسیقی با چنگ و ... در آن آمده و حکاکی مرحله به مرحله مراسم شکار گراز در تاق بستان، به عنوان اولین انیمشین سنگی در جهان شناخته شده است.

آتشکده‌های شیان، پلنگرد، میل میلگه و حسن زودار، زیج منیژه و زیج انزل، پل های تاریخی خسرو و قوزیوند، طاق گرا، عمارت بان قلعه، تخت شیرین، دیوار گوری، فرهاد تراش، قلعه مریم، قلعه هرسین، چهارقاپی، عمارت خسرو، کانال آبرسانی ساسانی و ... از دیگر آثار تاریخی دوره ساسانی در کرمانشاه هستند که هرکدام از آثار تاریخی برجسته این دوره در کشور به شمار می روند.

با فروپاشی امپراطوری ساسانیان و ورود اسلام به کشورمان، آثار تاریخی این منطقه هم رنگ و بوی دیگری به خود گرفتند. مقابر هشت گانه ابودجانه، مسجد عبدالله بن عمر و حوض خانه هجیج از مهمترین آثار بجای مانده از اوائل دوره اسلامی در کرمانشاه هستند که نوع معماری آنها با آثار تاریخی پیش از خود متفاوت است. 

تا پیش از روی کار آمدن صفویان، سلسله های کوچکی شکل گرفتند که از آنها هم آثاری در کرمانشاه به یادگار باقی مانده، از جمله قلعه سرماج در هرسین از آل حسنویان، آرمگاه ویس قرنی در روانسر از دوره سلجوقیان، بقعه مالک در هرسین و کاروانسرایی در بیستون از دوره ایلخانیان.

با روی کار آمدن صفویان، هرچند که عمده تمرکز آنها روی شهرهای مرکزی ایران همچون اصفهان بود، اما باتوجه به اینکه کرمانشاه استانی مرزی و در مسیر تردد زوار عتبات عالیات محسوب می شد و آنها هم ارادات ویژه ای به ائمه اطهار داشتند، به این خطه هم توجه خاصی می کردند و همین مسئله باعث شده تا تعدادی آثار تاریخی همچون پل ها، حمام ها و کاروانسراها را از این دوره در این استان داشته باشیم.

پل های کهنه، بیستون، میانراهان، نژیوران، کوچه و ماهیدشت، حمام توکل و سه کاروانسرای بیستون، قصرشیرین و ماهیدشت از جمله آثار تاریخی دوره صفویان در کرمانشاه هستند.

مسجد جامع کرمانشاه هم یکی از یادگارهای دوره زندیه در کرمانشاه است.

و اما اوج احداث بناهای تاریخی در شهر کرمانشاه مربوط به  دوره قاجار است، دوره ای که در آن این استان از نظر سیاسی، اجتماعی و تجاری اهمیتی دو چندان پیدا می کند و هسته اولیه شهر شکل و گسترش می یابد.

تکایا به عنوان محلی برای برگزاری مراسمات عزاداری با توجه به اینکه کرمانشاه در مسیر تردد زوار عتبات عالیات هم قرار داشت، از بناهای شاخص این دوره به شمار می روند تکیه معاون الملک به عنوان گنجینه ای از کاشی های هفت رنگ و تکیه بیگلربیگی با آئینه کاری منحصربفرد دو تکیه مشهور کرمانشاه از  دوره قاجار هستند.

همچنین در این دوره بازار سنتی کرمانشاه با ۱۸ راسته بازار به عنوان یکی از طولانی ترین بازارهای سرپوشیده ایران احداث شد که تا به امروز هم به عنوان یک جاذبه گردشگری مهم و مرکز خرید مردم این دیار مورد توجه جدی است.

یکی دیگر از بناهای تاریخی بسیار مهم در کرمانشاه مربوط به دوره قاجار ، بانک شاهی است، بانکی که شعبه بانک شاهنشاهی ایران بود و  انگلیسی ها آن را به دلیل مرکزیت تجاری کرمانشاه، همجواری آن با امپراطور عثمانی و نزدیکی این شهر به منابع نفتی راه اندازی کردند.

مساجد عماد الدوله، حاج شهبازخان، شاهزاده و دولتشاه، به همراه بیمارستان مسیح، زورخانه سنگ تراش ها، حمام حاج شهباز خان از دیگر بناهای این دوره هستند، همچنین از آنجایی که ساختار شهر کرمانشاه در حال شکل گیری بود، برای همین ساختمان شهرداری و گمرگ کنونی هم در این زمان احداث شدند.

همانطور که  گفته شد، درطول تمام برهه های تاریخی کشورمان کرمانشاه همواره مورد توجه امپراطوری ها و حکومت های مختلفی بوده و از هر دوره ای در این استان آثاری تاریخی برجای مانده است.

آنطور که معاون میراث فرهنگی استان کرمانشاه می‌گوید، در سطح استان کرمانشاه تاکنون 4200 اثر تاریخی شناسایی شده که از این تعداد یک اثر به ثبت جهانی رسیده و دو هزار اثر دیگر هم ثبت ملی شده اند. 

کیومرث خانی در گفت و گو با ایسنا اضافه کرد: کرمانشاه یکی از استان های کشور است که تعداد بسیار بالایی از آثار تاریخی و محوطه های باستانی دارد که هرکدام از آنها رازهایی را از دوره ای از تاریخ را در دل خود جای داده اند.

وی تاکید کرد: باوجود اینکه تاکنون تعدادی از محوطه های باستانی کرمانشاه کاوش شده اند و بر غنای تاریخ طولانی این استان اضافه کرده اند، اما کماکان تعداد زیادی محوطه باستانی داریم که کاوش نشده اند و کاوش باستان شناسی آنها و فهمیدن بخشی دیگر از حقایق تاریخ از دل آنها نیازمند اعتبارات بسیار بالایی است. 

معاون میراث فرهنگی کرمانشاه  در پایان خاطرنشان کرد: علیرغم اینکه کرمانشاه آثار تاریخی بی نظیری دارد که تعدادی از آنها در دنیا منحصربفرد هستند، اما تاکنون فقط کتیبه بیستون به ثبت جهانی رسیده و بنا داریم برای اینکه بخش دیگری از آثار تاریخی استان را به ثبت جهانی برسانیم که در این راستا پرونده ثبت جهانی محور ساسانی کرمانشاه را از معبد آناهیتا تا ایوان مدائن عراق به صورت مشترک با این کشور تدوین کنیم. 

منبع: ایسنا