حکایت راه‌اندازی نخستین چاپخانه پایتخت با دستور شاه

وقتی خبر چاپ نسخه‌ای از گلستان سعدی در تبریز به دربار قاجار رسید، فتحعلیشاه به زین‌العابدین دستور داد به تهران بیاید و برای راه‌اندازی نخستین چاپخانه تهران با معتمدالدوله که از افراد مورد وثوق دربار بود، شریک شود.

ماجرای چاپ کتاب و رواج کتابخوانی در پایتخت تاریخچه پیچیده و پنهانی ندارد. قصه از دوره قاجار شروع می‌شود. به عبارتی، وقتی قرائتخانه‌ها در تهران تأسیس شد، اهالی پایتخت آرام آرام با پدیده‌ای به نام کتاب انس گرفتند و خیلی از اتفاقات حوزه کتاب برای نخستین بار در همان برهه تاریخی رخ داد که تا دوره معاصر ادامه داشته است. این روند از شروع به کار نخستین چاپخانه سربی و ساخت قرائتخانه‌ها در تهران شروع شده و با گذشت بیش از یک قرن به ساخت مجموعه‌های کم‌نظیری مثل باغ کتاب و شهر کتاب رسیده است.

نخستین چاپخانه سربی

ماجرای راه‌اندازی نخستین چاپخانه تهران به دوره حکومت فتحعلیشاه قاجار برمی‌گردد. ماجرا از این قرار است که زین‌العابدین تبریزی با حمایت عباس میرزا نایب‌السلطنه که از شاهزادگان قاجار بود، ماشین چاپ به تبریز آورد. وقتی خبر چاپ نسخه‌ای از گلستان سعدی در تبریز به دربار قاجار رسید، فتحعلیشاه به زین‌العابدین دستور داد به تهران بیاید و برای راه‌اندازی نخستین چاپخانه تهران با معتمدالدوله که از افراد مورد وثوق دربار بود، شریک شود.

زین‌العابدین و منوچهرخان بعد از شراکت با یکدیگر در تکیه منوچهرخانی که در ضلع شمال غربی بازار تهران بود، چاپخانه سربی تأسیس کردند. بسیاری از کتاب‌های دینی مثل محرق‌القلوب، مجالس‌المتقین و روضه‌المجاهدین و آثاری از علامه مجلسی در این چاپخانه به چاپ رسید. آثاری که در آن سال‌ها به چاپ می‌رسید به چاپ‌های معتمدی معروف شد.

نخستین کتاب چاپ سنگی

نخستین چاپخانه‌های تهران برای چاپ کتاب از شیوه سنگی استفاده کردند. شماری از پژوهشگران، دیوان عبدالوهاب معتمدالدوله و جمعی دیگر دیوان غزلیات حافظ را نخستین کتاب چاپ سنگی تهران می‌دانند که در چاپخانه معتمدی چاپ شده است. برخی دیگر «المعجم فی آثار ملوک‌العجم» را نخستین کتاب چاپ سنگی تهران می‌دانند که در سال ۱۲۲۱ شمسی به چاپ رسیده است.

قبل از شروع فعالیت چاپخانه‌های سنگی، همه کتاب‌ها در خارج از کشور به چاپ می‌رسید. چنانکه ژان شاردن، جهانگرد مشهور فرانسوی، در سفرنامه‌اش نوشته در سال ۱۰۵۴ شمسی کتاب‌هایی را که در خارج از کشور چاپ شده به اتفاق وزیر اعظم شاه سلیمان اول صفوی به ایران آورده است.

کتاب محرق‌القلوب هم نخستین کتاب چاپ حروفی است که در سال ۱۲۰۲ شمسی در تهران به چاپ رسیده است. قبل از شروع به کار چاپخانه‌های حروفی در تهران، همه کتاب‌های فارسی در چاپخانه لیدن هلند چاپ می‌شد.

منبع:  همشهری