(تصاویر) فرقه‌های «حیوان‌پرست» مصر باستان کدام حیوانات را ستایش می‌کردند؟

فرادید| سوبِک (خدای نیل با سر کروکودیل)، سِخمِت (الهه شیرسان جنگ)، آنوبیس (خدای عالم اموات با سر شغال) و هاثور (الهه مادر با شاخ گاو)؛ معبد خدایان مصر باستان پر از حیوانات الهی بود. ریشه‌های بسیار عمیق فرقه‌های مصری پرستش حیوانات به تاریخ بسیار طولانی مصر بازمی‌گردد. مصریان باستان با زندگی در سرزمین‌های حاصلخیز دره‌ی نیل، دانش عمیقی از حیواناتی که آنجا زندگی می‌کردند بدست آوردند. آن‌ها بعداً این حیوانات و ویژگی‌های آن‌ها را به قلمروی الهی منتقل کردند، از این رو در سپیده‌دم تاریخ مصر در سال ۳۱۰۰ پیش از میلاد، خدایان شکل حیوانات را به خود گرفته بودند. 

به گزارش فرادید، باور مصریان باستان بود که چنین آفرینش‌های افراط‌آمیزی مانند الهه عقرب سِلکِت را ایجاد کرده بود: بخشی کرگدن، بخشی تمساح، بخشی بلعنده‌ی ارواح آمیت (Ammit)؛ خدای دانش با سر بابون (یا گاهی سر ایبیس)، توث و بِس، خدای خانواده و لذت‌های روزمره، اغلب به صورت خنده‌دار زشت با بال‌ها و ویژگی‌های شیر یا جانوران دیگر به تصویر کشیده می‌شدند. 

آمیت، بلعنده، این الهه که با سر تمساح، پای شیر، بدن پلنگ و قسمت عقبی اسب آبی نشان داده میشد، قلب گناهکاران مرده را می‌بلعید و آن‌ها را برای همیشه محو می‌کرد (پاپیروسی از «کتاب مردگان» اثر کاتب سلسله هجدهم، نبقد (Nebqed)، حدود ۱۳۹۰-۱۳۵۰ ق. م. موزه لوور، پاریس)

همانطور که پادشاهی‌های مصر در طول زمان تغییر می‌کردند، خدایان آن نیز تغییر می‌کردند، تکامل می‌یافتند و گاهی با هم ترکیب می‌شدند. نقش اولیه‌ی هوروس سر-شاهین به عنوان خدای خورشید در رع ادغام شد که او نیز اغلب به شکل یک شاهین به تصویر کشیده می‌شد. سپس رع با خدایان دیگر از جمله خود هوروس ادغام شد تا خدای ترکیبی رع-هوروس را ایجاد کند (Re-Harakhty) که او نیز سر شاهین دارد. 

تحولات

زمانی که هرم بزرگ خوفو در جیزه در اواسط هزاره سوم پیش از میلاد ساخته شد، خدایان و الهه‌ها مجموعه‌ای از اشکال حیوانی به خود گرفتند. یکی از قدیمی‌ترین آن‌ها هوروس بزرگ بود. هوروس بدن یک مرد و سر یک شاهین را داشت. اگرچه او با آسمان مرتبط شد، اما در شمایل‌نگاری‌های اولیه، او را در قایق خورشیدی نیز نشان دادند. این قایق که بر فراز آسمان حرکت می‌کرد و به عالم اموات می‌رفت تا در سپیده‌دم دوباره بیرون آید، اصل اصلی الهیات مصری بود که نظم کیهانی را تأیید می‌کرد که خدایان و نماینده آن‌ها در زمین، یعنی فرعون، حافظ آن بودند. معروف است هوروس از خدایان پرنده و شاهین باستانی ظهور کرده: معنای نام هوروس «کسی که بالاست» است، یعنی کسی که در ارتفاعات پرواز می‌کند و بنابراین بین پرندگان، پرواز و هیبت مذهبی ارتباط برقرار می‌کند. 

این مجسمه طلایی متعلق به هزاره سوم قبل از میلاد که در مصر علیا پیدا شد، هوروس خدای شاهین را به تصویر می‌کشد. موزه مصر، قاهره

جابجایی قدرت معمولاً منجر به تغییر جغرافیایی میشد، مانند دوره پادشاهی جدید (۱۵۳۹-۱۰۷۵ پیش از میلاد)؛ یعنی زمانی که قدرت فراعنه از ممفیس به تبس منتقل شد. این تغییر تأثیر الهیاتی داشت و خدای آمون را به مقام خدای دولتی ارتقاء داد که در معابد تبانی مانند کارناک پرستش میشد. آمون-رع که بیشتر ادغام‌شده با رع نمایش داده می‌شود، به شکل قوچ نشان داده می‌شود. 

پیوندهای قوچ آمون به خدای مصر باستان، خنوم (خالق انسان‌ها) بازمی‌گردد. از آمون بیشتر به عنوان «خدای دوشاخ» یاد می‌شود. قوچ‌ها با باروری و جنگ ارتباط داشتند که او را به چهره‌ی محافظ قدرتمندی برای فراعنه پادشاهی جدید تبدیل کردند. 

این گروه از ابوالهول‌ها با سر قوچ در حیاط اول معبد کارناک، مقابل دروازه پورتال بوباستیت که ششونک اول آن را ساخت، یافت می‌شوند. قوچ با خدای آمون مرتبط بود

گاوهای مقدس

الهه‌های اولیه بیشتر مسئول امور مرتبط با زندگی و تولیدمثل، از جمله تولد، باروری و تغذیه بودند. برخی الهه‌های اولیه با سر یا شاخ‌های گاو نشان داده می‌شدند. برای نمونه، خفاش با شاخ‌های گاو در لوحه‌ی نارمِر، نشان داده شده؛ یک اثر مهم مربوط به حدود ۳۱۰۰ سال قبل از میلاد مسیح که یادآور اتحاد مصر به عنوان یک کشور است. به نظر می‌رسد به مرور زمان، خفاش به یکی دیگر از الهه‌های بسیار قدرتمند مصری اولیه تبدیل شده، هاثور که در حوزه‌های متعددی از زندگی از جمله مادری، موسیقی، کشاورزی، لذت و حتی مرگ نفوذ داشته است. 

در این صحنه از کتاب مردگان مربوط به یک نسخه‌ی قرن سیزدهم پیش از میلاد به نام پاپیروس آنی، الهه اوپت به شکل اسب آبی جلوی محراب قربانی‌ها نشان داده شده است. پشت او، گاوی با گردنبند معمولی مِنات مرتبط با الهه هاتور از باغچه‌ای از گیاه نی آبی ظاهر شده است. هر دو دیسک خورشیدی را بین دو شاخ خود حمل می‌کنند. موزه بریتانیا، لندن

ایسیس که معمولاً به شکل یک زن انسان با ویژگی‌های آشکار حیوانی نشان داده میشد، پیوندهای حیوانی خود را به شیوه‌ای ظریف‌تر نشان میداد: او بیشتر با شاخ‌های گاو در بالای سرش نشان داده می‌شد که اشاره‌ای بصری به هاثور بود. ایسیس در زمان مناسب، مسئولیت‌های هاثور را به عهده می‌گیرد، به ویژه به عنوان نمادی جهانی از مادر و همسر مصری در نقش همسر و محافظ ارباب جهان اموات، اوزیریس. 

سگ‌ها و گربه‌ها

میان محبوب‌ترین حیوانات خانگی جهان، سگ‌ها و گربه‌ها نیز نقش‌های برجسته‌ای در اساطیر مصر داشتند و در معبد خدایان مصر ظاهر شدند. خدای مهمی که در عالم اموات به خدای اوزیریس خدمت می‌کرد، خدای مومیایی با سر شغال، آنوبیس بود که نقش او با خدای شغال اوپوآوت همپوشانی داشت و بعدتر آن را تحت‌الشعاع قرار داد. مورخان بر این باورند که سگ‌های قدرتمندی که به نفع مرده‌ها عمل می‌کردند، بهترین محافظت در برابر شغال‌های جهان طبیعی بودند که عادتشان در بیرون کشیدن مرده‌های تازه دفن‌شده، ترس به دل مصریان می‌انداخت. 

خدای مومیایی کردن و خدای حامی ارواح گمشده، آنوبیس (چه به شکل شغال چه به شکل مردی با سر شغال) در مقبره‌هایی متعلق به اوایل سلسله اول مصر به تصویر کشیده شدند. این مجسمه کوچک از مقبره توت‌عنخ‌آمون است، قرن ۱۴ پیش از میلاد، موزه مصر، قاهره

این الهه با سر شیر و دختر رع برای سلاخی بشریت عازم شدند و باید آرام می‌گرفتند. این الهه با پزشکی نیز مرتبط بود. این مجسمه قرن ۱۴ قبل از میلاد از معبد وداع آمنهوتپ سوم در تبس پیدا شد. موزه هنرهای زیبا، بوستون

نام این خدای سگ‌سان که اینجا با دو مار کبرا احاطه شده، به معنای «بازکننده راه» است. نقش اصلی او هدایت ارواح در زندگی پس از مرگ بود. برخی مصرشناسان فکر میکنند آنوبیس از او تکامل یافته است. اگر چنین باشد، هر دو همچنان نقش‌های جداگانه‌ای داشتند و بیشتر مقابل هم به تصویر کشیده می‌شوند. موزه لوور، پاریس

باستت که در اصل یک الهه ماده‌شیر بود، بعدها به عنوان یک گربه خانگی ملایم‌تر به تصویر کشیده شد. مجسمه‌های برنزی باستت به عنوان نذری گذاشته می‌شدند. این مجسمه برنزی متعلق به قرن هشتم تا چهارم قبل از میلاد است. موزه مصر، برلین

امروزه الهه‌های گربه‌سان یکی از جاذبه‌های محبوب بسیاری از موزه‌ها هستند. برخی فرقه‌های آن‌ها ابتدا با شهرهای خاصی مرتبط بودند، اما با گسترش شهرت‌شان، با خدایان محلی مشابه مرتبط شدند. برای نمونه، در ممفیس، یک الهه مهم گربه‌سان، سخمت (الهه جنگ) بود. او را با سر ماده‌شیر به دلیل ارتباطش با صحرا و وحشیگری نشان می‌دادند. 

سخمت مورد علاقه فرعون آمنهوتپ سوم بود که سفارش داد صدها مجسمه سنگی از این الهه را برای معبد بزرگ که در قرن چهاردهم قبل از میلاد در تبس ساخته شد بسازند. مصرشناسان این نظریه را مطرح کرده‌اند که فرعون آثار هنری زیادی را برای آرام کردن ویژگی‌های ترسناک الهه و جذب ذات محافظ او سفارش داده است. 

الهه گربه‌سان دیگر که گاهی با سخمت اشتباه گرفته می‌شود، باستِت بود که مرکز فرقه‌اش در بوباستیس در مصر سفلی بود. او گاهی به عنوان مائو، تجلی گربه الهی از رع، با چاقو در پنجه، در حال کشتن یک مار شیطانی (آپوفیس)، نشان داده شده است. این دو الهه گربه‌سان با یکدیگر مرتبط شدند و تضادهای شخصیت‌های گربه‌ها را تجسم بخشیدند. باستت برای جبران خشم سخمت، به نقطه مقابل او تبدیل شد که نمایانگر جنبه‌های ملایم و پرورش‌دهنده بود. 

لطف الهی

مصریان باستان برای جلب رضایت خدایان مرتبط با حیوانات، بیشتر به همتایان فانی آن‌ها مراجعه می‌کردند. هزاران پرنده و جانور مومیایی‌شده در محوطه‌های باستان‌شناسی در سراسر مصر پیدا شده‌اند. بسیاری از آن‌ها اشیای نذری در نظر گرفته می‌شدند و زائران در معابد محلی در جشن‌های مذهبی آن‌ها را تقدیم می‌کردند. 

سال ۲۰۱۸ باستان‌شناسان ده‌ها مومیایی گربه و ۱۰۰ مجسمه باستت را در مقبره‌ای ۴۵۰۰ساله در سقاره کشف کردند. ایبیس‌های مومیایی‌شده، پرنده‌ای که با توث، خدای خرد و نوشتن مرتبط است، به وفور در آبیدوس، محل دفن نخستین فرمانروایان مصر پیدا شد. باستان‌شناسان هنوز هم در حال کشف تعداد زیادی از این پرندگان مومیایی‌شده در نقاط مختلف مصر هستند. 

مجسمه‌ای با سر برنزی، ایبیس را نشان می‌دهد، پرنده‌ای که برای توث، خدای خرد مقدس است، قرن چهارم تا اول قبل از میلاد، موزه هنر متروپولیتن، نیویورک

الهه کرکس محافظ سلطنتی مصر علیا به حساب می‌آمد. این سینه‌بند از مقبره‌ای کشف شد که گمان می‌رود متعلق به آخناتون باشد که حدود سال ۱۳۳۶ قبل از میلاد درگذشت. موزه مصر، قائر

خدای خرد که اینجا با سر ایبیس نمایش داده شده، از شهر خمونو در جنوب مصر سرچشمه گرفته است. این نقش برجسته برای مقبره Amenherkhepshef، پسر رامسس سوم که در قرن ۱۲ قبل از میلاد درگذشت، ساخته شده است

مجسمه یک غاز مقدس، نشان‌دهنده خدای آمون، قرن هفتم تا ششم قبل از میلاد، موزه لوور، پاریس

در پایان دوره بطلمیوسی در قرن نخست پیش از میلاد، محبوبیت فرقه‌های حیوانات از بین رفت. در طول حکومت رومیان و گسترش مسیحیت به مصر، خدایان قدیمی کنار گذاشته شدند. امروزه اکتشافات جدید و دست‌سازه‌های نمادین مصر باستان، یادآور دورانی هستند که سه هزار سال به طول انجامید و در خلال آن، قدرت، افسون‌گری و زیبایی‌های یک حیوان پرستش میشد.

مترجم: زهرا ذوالقدر