مد باستانی مرگبار

آیا تغییری ساده در سبک زندگی انسان‌های باستانی، عامل شیوع یکی از بیماری‌های مرگبار تاریخ است؟

مطالعه‌ای تازه با بررسی ژنوم‌های باستانی باکتری مارپیچ‌شکل بورلیا رکورنتیس (Borrelia recurrentis)، عامل بیماری تب بازگشتی شپشی، نشان می‌دهد که این میکروب حدود ۵ هزار سال پیش، از خویشاوندی خفیف‌تر که از طریق کنه منتقل می‌شده، انشعاب یافته است. شیوع این عامل بیماری‌زا، با آغاز اهلی‌سازی گوسفندان در خاورمیانه و رواج گسترده‌ی پارچه‌های پشمی در اوراسیا همزمان بود.

به‌گفته‌ی پوجا سوالی، ژنتیک‌دان در کالج دانشگاهی لندن و یکی از سرپرستان مطالعه، لباس‌های پشمی محیط مناسبی را برای تخم‌گذاری شپش بدن (Pediculus humanus) فراهم می‌کنند و همین امر، می‌تواند به گسترش بورلیا رکورنتیس دامن زده باشد.

شواهد تاریخی از یونان باستان و اروپای قرون وسطی، حاکی از تب‌های چندروزه و بازگشت‌پذیر هستند؛ نشانه‌ای که احتمال می‌دهد این بیماری در گذشته بسیار رایج‌تر و گسترده‌تر بوده است. امروزه، اگرچه آنتی‌بیوتیک‌ها در اغلب موارد می‌توانند عفونت‌های ناشی از باکتری بورلیا رکورنتیس را درمان کنند، میزان مرگ‌ومیر می‌تواند به ۱۰ تا ۴۰ درصد نیز برسد.

پژوهش تازه بخشی از پروژه‌ای گسترده برای شناسایی بیماری‌های باستانی بود. در این پروژه، سوالی و همکارانش مجموعه‌ای عظیم از ژنوم‌های انسان‌های باستانی در بریتانیا را برای یافتن عوامل بیماری‌زا بررسی کردند. تیم پژوهشگران موفق شدند چهار مورد از عفونت‌های بورلیا رکورنتیس را با قدمتی بین ۲۳۰۰ تا ۶۰۰ سال، شناسایی کنند.

سپس، نمونه‌ها با توالی ژنتیکی به‌دست‌آمده از نروژ قرون وسطی و همچنین، با گونه‌های امروزی مقایسه شدند. یافته‌ها نشان داد که بورلیا رکورنتیس حدود چهار تا شش هزار سال پیش، از خویشاوند کنه‌ای خود به نام بورلیا دوتونی (Borrelia duttonii) منشعب شده است.

بازه‌ی زمانی بین چهار تا شش هزار ساله، با دوره‌ای مصادف است که انسان‌ها در سراسر اروپا و آسیا، به‌طور فزاینده‌ای از محصولات دامی، مانند پشم و شیر، استفاده می‌کردند.

پونتوس اسکوگلوند، دیرین‌ژنتیک‌دان در مؤسسه‌ی فرانسیس کریک در لندن و یکی از نویسندگان همکار پژوهش، می‌گوید: «نمونه‌هایی از فناوری، مانند پوشاک پشمی که معمولاً آن‌ها را منشأ بیماری نمی‌دانیم، می‌توانند فرصت ظهور عوامل بیماری‌زای جدید را فراهم کنند.»

ژن‌هایی که حذف شدند

یکی از ویژگی‌های شایان‌توجه بورلیا رکورنتیس در مقایسه با خویشاوندان کنه‌ای این باکتری که عامل ایجاد تب‌های بازگشتی هستند، ازبین‌رفتن چشمگیر بخش‌هایی از ژنوم است. در طول زمان، برخی ژن‌ها در این باکتری از بین رفته یا غیرفعال شده‌اند و داده‌های به‌دست‌آمده از ژنوم‌های باستانی، نشان می‌دهند این فرایند به‌صورت تدریجی رخ داده است.

شارلوت هولدکرافت، ویروس‌شناس از دانشگاه کمبریج، معتقد است که ازدست‌دادن ژنوم احتمالاً با تغییر ناقل بیماری از کنه به شپش بدن مرتبط است. برخلاف کنه‌هایی که می‌توانند انواع مختلفی از حیوانات را آلوده کنند، شپش بدن فقط در انسان یافت می‌شود. هولدکرافت می‌گوید: «پاتوژن در حال کنارگذاشتن بخشی از ماده‌ی ژنتیکی خود است که دیگر برای بقا در محیط انسانی به آن‌ها نیاز ندارد.»

میریام گولیل، میکروبیولوژیست در دانشگاه وین، می‌گوید: «فرضیه‌ی ارتباط میان اهلی‌سازی گوسفند و استفاده از پشم با ظهور تب بازگشتی شپشی، کاملاً منطقی به‌نظر می‌رسد. اما برای تأیید نظریه باید نمونه‌های بیشتری از گذشته بررسی شود. مطالعه‌ای پیش‌انتشار در سال ۲۰۲۳، ۳۴ مورد دیگر از این عفونت را در نمونه‌های باستانی شناسایی کرد که شامل بقایای انسانی مربوط به ۵۵۰۰ سال پیش در اسکاندیناوی نیز بود.»

در پایان، اسکوگلوند براساس یافته‌های تازه پیش‌بینی می‌کند که در طول پنج تا ده سال آینده، پژوهشگران بیشتری به جست‌وجوی شواهد عفونت بورلیا رکورنتیس در بقایای باستانی، به‌ویژه در اروپای شرقی و منطقه‌ی خاورمیانه بپردازند. او می‌گوید: «در آینده‌ی نزدیک، احتمالاً تصویری واضح از زمانی که این بیماری به‌طور گسترده شایع شد، به‌دست خواهیم آورد.»

منبع: خبرآنلاین