معمای جمجمۀ «غیرعادی» ۱۲ هزارساله که در یک غار کشف شد

فرادید| نتایج پژوهش جدید حاکی از آنست که این جمجمه باستانی که نیم قرن پیش در غاری در ایتالیا کشف شد، کهن‌ترین نمونه تغییرشکل آگاهانه جمجمه در اروپا است. این جمجمه غیرعادی و کشیده که قدمتی نزدیک به ۱۲٬۵۰۰ سال دارد، ثابت می‌کند این عمل دست‌کم از عصر سنگ رایج بوده است. 

به گزارش فرادید، ایرنه دوری، دیرین‌زیست‌شناس دانشگاه فلورانس و نویسنده همکار این پژوهش گفته: «تغییر شکل بدن از جمله تغییر شکل جمجمه یکی از راهبردهای گوناگونی بود که جوامع گذشته برای ساختن و انتقال هویت، جایگاه اجتماعی و احساس تعلق از آن استفاده می‌کردند.» 

این پژوهش که ۳۰ ژوئیه در مجله Scientific Reports منتشر شده، جمجمه‌ای از غار آرین کَنداید (Arene Candide) را بررسی کرده است. این مکان، یک محوطه پارینه‌سنگی پسین در ساحل شمال‌غربی ایتالیاست که بین ۱۲٬۹۰۰ تا ۱۱٬۶۰۰ سال پیش، نسل‌های گوناگون شکارچی‌گردآورنده مردگانشان را در آن دفن می‌کردند. در دهه ۱۹۴۰ باستان‌شناسان ده‌ها اسکلت انسانی را در این مکان یافتند که بیشترشان پس از مرگ، طی یک آیین باستانی جابه‌جا شده بودند. یکی از جمجمه‌ها که به مرد بالغی تعلق داشت و «AC12» نام گرفت، در یک طاقچه بر فراز یک گور دیگر پیدا شد. 

در دهه ۱۹۸۰ برخی پژوهشگران حدس زدند شکل باریک و کشیده جمجمه AC12 ممکن است نتیجه بیماری یا حادثه‌ای در کودکی بوده که رشد جمجمه را تغییر داده است.  اما دوری و همکارانش احتمال دیگری دادند: تغییرشکل مصنوعی جمجمه. آن‌ها با بازسازی مجازی جمجمه و تحلیل آماری دریافتند بهترین توضیح برای این سر عجیب، تغییرشکل آگاهانه در دوران کودکی است. 

تغییر شکل مصنوعی جمجمه با اعمال فشار مداوم بر سر نوزاد در دوران رشد انجام می‌شود. این کار اگر ماه‌ها یا سال‌ها ادامه یابد، شکل جمجمه را به شکل همیشگی تغییر می‌دهد. روشن نیست این عمل بر کارکرد مغز اثری گذاشته یا نه. 

جمجمه AC12 در دهه ۱۹۷۰ بازسازی و با چسب به هم متصل شد. پژوهشگران برای اندازه‌گیری دقیق قطعات مجبور شدند بدون آسیب‌زدن به آن، جمجمه را با سی‌تی اسکن به‌شکل دیجیتال قطعه‌قطعه کنند. سپس آن را به چهار روش بازسازی مجازی کنند و با استفاده از روش «مورفومتری هندسی» (اندازه‌گیری کمّی شکل استخوان) آن را با جمجمه‌های طبیعی، بیمار یا آسیب‌دیده از سراسر جهان مقایسه کنند. 

جمجمه کشیده‌ای که ده‌ها سال پیش ترمیم شد، اکنون در موزه مردم‌شناسی فلورانس نگه‌داری می‌شود

نتیجه تمام این مقایسه‌ها نشان داد AC12 بیشتر شبیه جمجمه‌های تغییرشکل‌یافته مصنوعی است تا جمجمه‌های طبیعی یا تغییرشکل‌یافته بر اثر بیماری یا ضربه. پژوهشگران احتمال دادند این شکل با پیچیدن نوارهای پارچه‌ای محکم به دور سر ایجاد شده باشد. 

بر پایه قدمت‌سنجی، استخوان‌های AC12 بین ۱۲٬۱۹۰ تا ۱۲٬۶۲۰ سال قدمت دارند و این، قدیمی‌ترین نمونه تغییرشکل مصنوعی جمجمه در اروپا به شمار می‌آید. 

معنای این رسم هنوز ناشناخته است و شاید در فرهنگ‌های مختلف دلیل متفاوتی داشته است. دوری می‌گوید: «تغییرشکل فرهنگی بدن شاید رسمی بسیار کهن و گسترده بوده و یکی از چندین روش برای بیان هویت و انتقال هنجارهای اجتماعی». در غار آرنی کَنداید شواهدی هم وجود دارد که مردم گونه‌هایشان را با پلاک‌های تزئینی سوراخ می‌کردند. با این حال، به دلیل پراکندگی و آسیب‌دیدگی اسکلت‌ها روشن نیست تغییرشکل جمجمه تا چه حد رایج بوده است. 

یکی از پرسش‌هایی که پژوهشگران در پی یافتن پاسخ آن هستند اینست که آیا AC12 از دید اجتماعی یا فرهنگی با دیگر دفن‌شدگان متفاوت بوده یا نه. آنالیز دی‌ان‌ای این اسکلت‌ها در حال انجام است و می‌تواند داده‌هایی درباره مهاجرت‌های دوربرد یا پیوندهای ژنتیکی با دیگر گروه‌ها ارائه دهد.

در گذشته، تغییرشکل مصنوعی جمجمه در نقاط مختلف جهان انجام شده است. قدیمی‌ترین نمونه آسیایی آن حدود ۱۱٬۲۰۰ سال و قدیمی‌ترین نمونه استرالیایی ۱۳٬۵۰۰ سال قدمت دارد. اگرچه این رسم بیشتر با آمریکای مرکزی و جنوبی شناخته می‌شود، جایی که نزدیک به ۱۰ هزار سال ادامه داشته، پژوهشگران باور دارند ریشه آن به دوران پارینه‌سنگی بازمی‌گردد. 

دوری می‌گوید: «ممکن است این رسم به شکل مستقل در مناطق مختلف پدید آمده، چون در تمایل مشترک انسان به استفاده از بدن به‌عنوان ابزاری برای بیان ریشه دارد. با این حال، با وجود تعداد زیاد جمجمه‌های تغییرشکل‌یافته در اوراسیا، شواهد موجود هنوز نمی‌تواند ثابت کند این رسم به شکل مستقل اختراع شده یا از راه ارتباط فرهنگی بین گروه‌ها منتقل شده است.»

مترجم: زهرا ذوالقدر