عکس؛ سفر در زمان؛ وقتی کمونیست‌ها بانکدار شدند؛ داستان خواندنی تاسیس 2 بانک ایرانی!

 روزنامه اطلاعات عصر شنبه، نهم خردادماه ۱۳۳۲ در حالی منتشر شد که اصلی‌ترین تیتر صفحه نخست آن به افتتاح بانک «توسعه صادرات» اختصاص داشت؛ بانکی که در آیین افتتاح به‌عنوان «اولین بانک مهم اقتصادی ایران» معرفی شد و «کمک به صادرکنندگان» دستورکار اصلی‌اش به‌حساب می‌آمد.

بانک توسعه صادرات در حالی با حضور محمدرضا پهلوی گشایش یافت که حدود یک هفته پیش از آن، یعنی در دوم خردادماه ۱۳۳۲، بانک دیگری در پایتخت افتتاح شده بود؛ بانکی که «تهران» نام داشت و بعدها به‌عنوان نخستین بانک ایرانی نام گرفت که برای مشتریان خود «کارت اعتباری» صادر کرد.

این دو بانک در شرایطی آغاز به‌کار کردند که ماجراهای قتل تیمسار محمود افشارطوس، رئیس شهربانی کل کشور همچنان بحث داغ داخلی رسانه‌ها و محافل سیاسی به‌حساب می‌آمد و هندرسن، سفیر کبیر آمریکا در ایران همچنان در حال رایزنی‌های نفتی بود و آخرین شانس‌های خود را برای حصول توافقی میان دولت‌های ایران و انگلیس امتحان می‌کرد.

کمونیست‌های بانکدار

خبر افتتاح بانک تهران اما در لابه‌لای اخبار مربوط به افتتاح بانک توسعه صادرات با حضور محمدرضا پهلوی گم شد و بازتاب چندانی نیافت؛ بانکی با سرمایه «۲۰هزار سهم ۱۰هزار ریالی» که در مدت حدود یک هفته (از دوم تا نهم خردادماه) موفق شده بود ۳۲۲ حساب برای مشتریان خود باز کند.

مهدی و ابوالحسن لاله بنیانگذار و صاحب امتیاز بانک تهران بودند؛ دوبرداری که از صرافی خیابان استانبول خود به‌سوی بانکداری بخش‌خصوصی در ایران راه گشوده بودند. مهدی لاله، که به عنوان نخستین مدیرعامل بانک تهران معرفی شد، سرنوشت جالبی دارد؛ او جزو گروه «۵۳نفر» بود که از سال ۱۳۱۶ تا مهرماه ۱۳۲۰ را، با اتهام «مرام اشتراکی» در زندان گذرانده بود و اکنون در قامت بانکدار فعالیت می‌کرد.

در آن مقطع در جمع گردانندگان بانک تهران، چهره‌های نامدار دیگری نیز به چشم می‌خوردند. «مصطفی فاتح» از جمله آن نام‌ها بود؛ تحصیلکرده رشته اقتصاد در آمریکا، که پس از بازگشت به ایران در شرکت نفت ایران و انگلیس مشغول به کار شده بود و از جمله چهره‌های تاثیرگذار در فعالیت‌های نفتی ایران، حداقل در دهه ۲۰شمسی به‌حساب می‌آمد.

فاتح، با توجه به جایگاه مهمش در شرکت نفت ایران و انگلیس(رئیس اداره پخش مواد نفتی)، نقش مهمی در آزادی «گروه۵۳نفر»، ازجمله مهدی لاله، از زندان در مهرماه ۱۳۲۰ داشت و برخی از او به عنوان یکی از چهره‌های موثر در تشکیل حزب توده نام برده‌اند.

در روزهایی که بانک تهران افتتاح شد، فاتح ضمن کناره‌گیری از فعالیت‌های سیاسی، از شرکت نفت ایران و انگلیس هم بازنشسته شده بود و به‌دنبال راه‌اندازی این بانک، به‌عنوان رئیس هیات مدیره، فعالیت می‌کرد. لاله و فاتح، یک همراه دیگر هم داشتند؛ «عباس نراقی» که او هم از «۵۳نفر» بود و به همراه مصطفی فاتح، از بنیانگذاران حزب سوسیالیست «همرهان» به‌شمار می‌آمد.

او که سابقه همراهی با احمد قوام و عضویت در «حزب دموکرات ایران» را نیز داشت، پس از پایان مجلس پانزدهم در مردادماه ۱۳۲۸، از سیاست دست شست و به وکالت روی آورد و در ادامه از چهره‌های کلیدی بانک تهران شد؛ بانکی که فعالیتش تا مقطع پیروزی انقلاب اسلامی نیز ادامه داشت و در سال ۱۳۵۸ با دستور شورای انقلاب، با ادغام در چند بانک دیگر، «بانک ملت» را تشکیل دادند.

تلاش برای اصلاح رویه‌های بانکی

بانک‌های «توسعه صادرات» و «تهران»، در ادامه روند رو به گسترش بانکداری بخش‌ خصوصی، که تقریبا از تیرماه ۱۳۲۸ با افتتاح بانک «برنامه» آغاز شده بود، در حالی فعالیت‌های خود را آغاز کردند که روابط دولت و دربار هر روز تیره‌تر می‌شد و بحران نفتی می‌رفت که مصدق را زمین‌گیر کند.

در چنین شرایطی اما دولت مصدق از اصلاح روندهای بانکی غافل نبود؛ تا جایی که چند روزی پس از افتتاح این دو بانک جدید، در ۸تیرماه ۱۳۳۲، لایحه قانونی بانکداری، شامل ۴۸ماده و ۷تبصره، به تصویب رسید. با توجه به اینکه اختیارات ویژه‌ای که مجلس شورای ملی به مصدق داده بود، از دی ماه ۱۳۳۱ تمدید شد، لایحه بانکداری به‌صورت مستقیم ازسوی نخست‌وزیر امضاء شد؛ لایحه‌ای که البته حدود دو سال بعد، یعنی در تیرماه ۱۳۳۴، با تصویب قانون بانکداری، به صورت ضمنی لغو شد.

منبع: اطلاعات آنلاین