اعتقادات قرون وسطایی دربارۀ حیوانات؛ از «جوجه‌تیغی شیردزد» تا «خرگوش جادوگر»
این مطلب به پیوند میان افسانه‌های قرون وسطایی بریتانیا و وضعیت کنونی گونه‌های در معرض خطر می‌پردازد؛ از جوجه‌تیغی‌هایی که روزی نماد جادو و بدیمنی بودند تا خرگوش‌هایی که جادوگرانِ تغییر شکل یافته پنداشته می‌شدند!
فرادید| با تغییر فصل‌ها و طولانی‌تر شدن شب‌ها، به نظر می‌رسد مناطق روستایی جزایر بریتانیا پر از نشانه می‌شود: جیغ جغد یا پرواز خفاش بالای پرچین‌ها.
به گزارش فرادید، برای قرن‌ها، چنین موجوداتی پیام‌آوران سرنوشت دیده می‌شدند و مرز میان طبیعت و ماوراءطبیعت را درمی‌نوردیدند. اما امروزه این «نشانه‌ها» دیگر هشدار درباره‌ی ارواح یا جادوگری نیستند؛ بلکه هشدار درباره‌ی چیزی بسیار ملموس‌تر هستند: بقای خود حیوانات.
همان گونه‌هایی که زمانی تخیل ما را تسخیر می‌کردند و آینده‌های شوم را پیش‌بینی می‌کردند، اکنون به واسطه‌ی از دست رفتن زیستگاه، تغییرات اقلیمی و فشارهای ناشی از شهرنشینی، تهدید می‌شوند. در داستان‌های این موجودات، هم ترس ما از گذشته وحشی و هم مسئولیت ما نسبت به آینده نهفته است. در اینجا داستان جالب برخی از حیوانات نمادین اروپا در دوران قرون وسطی و اوایل دوران جدید را مرور می‌کنیم.
جوجه‌تیغی‌ها
جوجه‌تیغی‌ها، اگرچه اکنون محبوب‌ترین پستانداران بریتانیا هستند، پیش‌تر به عنوان «شیردزد» شناخته می‌شدند. یکی از باورهای فولکلور گسترده در اوایل دوره‌ی مدرن که شاید با شکار جادوگران در اروپا تشدید شده بود، این بود که جادوگران به جوجه‌تیغی تبدیل می‌شوند تا شیر گاوها را بدزدند. این باور چنان رایج بود که پارلمان انگلیس از کمپین شکار و نابودی جوجه‌تیغی‌ها حمایت کرد و برای هر جوجه‌تیغی جایزه‌ی نقدی تعیین شد.
یک جوجه‌تیغی در نسخه‌ی قرون وسطایی مجموعه‌ی تاریخچه‌های انگلستان (۱۴۸۳-۱۴۷۱)
اگرچه تصویر عمومی جوجه‌تیغی‌ها در سال‌های اخیر بهبود یافته، اما اکنون در بریتانیا در فهرست گونه‌های آسیب‌پذیر قرار دارند. تهدیدات اصلی آن‌ها با از دست رفتن و تکه‌تکه شدن زیستگاه مرتبط است و طعمه‌های طبیعی‌شان، یعنی حشرات و بی‌مهرگان به دلیل افزایش مصرف سموم کاهش یافته‌اند.
کاهش جمعیت جوجه‌تیغی‌ها به‌ویژه در زیستگاه‌های روستایی شدید بوده و از سال ۲۰۰۰ جمعیت آن‌ها ۳۰ تا ۷۵٪ کاهش یافته است. اولویت‌های حفاظت شامل بازگرداندن زیستگاه‌های ازدست‌رفته و یافتن بهترین روش‌ها برای حفاظت از آن‌ها می‌شود.
افعی اروپایی
به عنوان تنها مار سمی بریتانیا، طبیعی‌ست افعی اروپایی در طول قرن‌ها دیدگاه‌های منفی زیادی را تجربه کرده باشد. این گونه اکنون نگرانی حفاظتی دارد و در بسیاری از مناطق انگلستان به دلیل از دست رفتن زیستگاه، به شکل محلی منقرض شده است.
شاخک افعی اروپایی یکی از مواد جادویی بود که در نمایشنامه‌ی «مکبث» شکسپیر (۱۶۰۶) ذکر شده و همچنین در «خواب تابستانی نیمه‌شب» (۱۶۰۰) برای نشان دادن خیانت و فریب استفاده شده است.
مارها به شکل مکرر در نسخه‌های خطی قرون وسطایی دیده می‌شوند. نسخه‌ی خطی Harley کتابخانه‌ی بریتانیا
حتی یافتن یک افعی روی آستانه‌ی خانه در گذشته نشانه‌ی مرگ تلقی می‌شد. اما امروزه بسیار بعید است با آن مواجه شوید، زیرا جمعیت‌های آن‌ها کوچک و جداافتاده هستند و شاید تا سال ۲۰۳۲ حتی این جمعیت‌ها هم از بین بروند.
تلاش‌های حفاظتی بر ایجاد، بازسازی و مدیریت مراتع مناسب تمرکز دارد، اما هنوز به شکل گسترده اجرایی نشده است. افزایش آگاهی عمومی و ارزش‌گذاری به این گونه، هدف اصلی حفاظت از افعی است.
گربه‌های وحشی
گربه‌های وحشی که زمانی در سراسر بریتانیا گسترده بودند، اکنون یکی از گونه‌های در معرض خطر انقراض شدید محسوب می‌شوند. آن‌ها در فولکلور اسکاتلند غیرقابل رام‌شدن شناخته شده‌اند و نام استان پیکتی کاتیو (Cataibh) را در ۸۰۰ پیش از میلاد به خود اختصاص دادند.
گربه‌ها در حال شکار موش در یک نسخه‌ی خطی قرن سیزدهم. کتابخانه‌ی بریتانیا، Royal ۱۲ C XIX
قطع جنگل‌ها و شکار، به‌ویژه توسط نگهبانان شکار دوره ویکتوریا، موجب نابودی گربه‌های وحشی از انگلستان، ولز و بخش زیادی از اسکاتلند شد. سال ۲۰۱۹، کارشناسان نتیجه گرفتند جفت‌گیری با گربه‌های اهلی، یکپارچگی ژنتیکی آن‌ها را تهدید کرده و جمعیت‌های باقی‌مانده کوچک، جداافتاده و از دید ژنتیکی ضعیف هستند و نمی‌توانند آینده طولانی‌مدتی داشته باشند.
اما هنوز کمی امید برای گربه‌ی وحشی باقی مانده است. پروژه‌ی اروپایی Saving Wildcats که به حفاظت از گربه‌های وحشی اختصاص دارد، هدایت تلاش‌ها برای تکثیر این گونه در اسارت را بر عهده دارد. تا سال ۲۰۲۳، تعدادی از گربه‌های وحشی به پارک ملی کایرن‌گورم در اسکاتلند منتقل شده‌اند.
خرگوش‌های کوهی
خرگوش کوهی تنها عضو بومی بریتانیا از خانواده‌ی خرگوش و خرگوش صحرایی است. زمانی در سراسر بریتانیا گسترده بود، اما اکنون به مناطق مرتفع اسکاتلند و منطقه‌ی پیک محدود شده است.
خرگوش‌ها در فولکلور و باورهای خرافی، گاهی به عنوان جادوگری که خودش را تغییر شکل داده شناخته می‌شدند. آن‌ها گاهی هم دستیار و همراه جادوگران پنداشته می‌شدند و با عبور از مقابل افراد، شومی و بدشانسی می‌آوردند.
سگ‌هایی که در حال شکار خرگوش نشان داده شده‌اند، در یک تصویر از نسخه‌ی خطی Bestiary قرون وسطایی
با اینکه ترس از خشم جادوگر در گذشته مقداری حفاظت برای آن‌ها فراهم می‌کرد، اکنون کاهش جمعیت به دلیل رقابت با خرگوش‌های معمولی، شکار و تغییرات کاربری زمین، بسیار شدید است. مطالعات اخیر نشان می‌دهد جمعیت خرگوش‌های کوهی در منطقه‌ی پیک طی هفت سال، ۷۰٪ کاهش یافته و در صورت ادامه‌ی روند فعلی، ظرف پنج سال منقرض خواهند شد.
جغدها
این پرندگان که تابستان به بریتانیا می‌آیند، زمانی تصور می‌شد از شیر بز می‌نوشند و موجب مسمومیت یا خشک شدن پستان‌ها می‌شوند. همچنین گفته می‌شد با صدای فراطبیعی خود، ارواح گمشده را از این جهان می‌ربایند.
یک جغد از پستان بز شیر می‌نوشد، در تصویری از نسخه‌ی خطی Bestiary قرون وسطایی
جغدها در نیمه‌ی دوم قرن بیستم بیش از ۵۰٪ کاهش جمعیت و حدود ۵۱٪ کاهش زیستگاه را تجربه کردند. اما بررسی‌های ۱۹۹۲ و ۲۰۰۴ افزایش جمعیت ۵۰٪ و ۳۶٪ را نشان داد. این پرندگان از مناطق تازه قطع‌شده و جنگل‌های کاج جوان استفاده کردند و از پروژه‌های مدیریت زیستگاه سود بردند. بااینکه بهبود اخیر امیدوارکننده است، آن‌ها هنوز تنها بخش کوچکی از محدوده‌ی سابق خود، حدود ۱۸٪ را بازپس گرفته‌اند.
مترجم: زهرا ذوالقدر
